هفده سال بعد از زلزله بم

زمين لرزه بم در پنجم دي ماه 1382 با بزرگاي 6.5 در ساعت 05:26 به وقت محلي، شهر بم و اطراف آن را ويران كرد. شب قبل از زلزله اصلي، دو زلزله قوي كه تقريبا در ساعت 15:00 و 22:00 به وقت محلي موجب وحشت قابل‌توجهي شده بود. پيش‌لرزه ديگر 43 دقيقه قبل از شوك اصلي در ساعت 04:43 به وقت محلي به ‌شدت احساس شد. اين زمين لرزه هنگامي كه بيشتر افراد در خواب بودند منجر به بالاترين ميزان تلفات در يك سانحه طبيعي در يك قرن گذشته در ايران شد. بم شهري با قابليت‌هاي طبيعي و انساني بالا و البته يكي از مراكز مهم توليدات كشاورزي ايران، به ويژه خرماي مضافتي بم است.  استاد دكتر بربريان زمين‌شناس برجسته ايران در پژوهش‌هاي خود نشان داد كه حداقل 12 مرحله مهم از بازسازي مستند ارگ بم قبل از سال 1840 انجام شد. مسجد جامع ارگ بم، در محل مسجد ويران شده قرون وسطا قرار دارد. آخرين‌بار در سال 1751 تعمير شد. اين موضوع نشان مي‌دهد حداقل از سال 1751 در منطقه بم زمين لرزه شديدي تجربه نشده است. پژوهش‌هاي باستان‌شناسي در تل آتشي دارستان بم در فاصله ۳۰ كيلومتري شرق ارگ قديم بم، با گمانه‌زني‌هاي دكتر عمران گاراژيان سابقه تمدن انساني در اين منطقه را در ۷۲۰۰ سال تا ۹ هزار سال تاييد مي‌كند. از كشفيات بسيار جالب در اين مكان هسته نيم‌سوخته خرمايي است كه رشد اين نوع درخت را در ۳۵۰۰ سال ق.م در شهر بم نشان مي‌دهد. اين تمدن بسيار حيرت‌انگيز در حاشيه رودخانه پشت رود بم شكل گرفته بود و  نشان‌دهنده حوزه فرهنگي هليل‌رود است. باستان‌شناسان آثاري از دوره نوسنگي پيش از سفال «ب» (9500 تا 8000 سال قبل) تا مفرغ (5000 تا 3200 سال قبل) را در تپه تل آتشي دارستان در 35 كيلومتري شرق بم كشف كرده‌اند. به نظر مي‌رسد كه تمدن تل آتشي دارستان در دو بازه مهم (بين 8000 تا 5000 سال قبل) احتمالا با دو رخداد پيش از تاريخ (شايد دو زمين‌لرزه مهم؟) ويران شده باشد.  ارگ 20 هكتاري بم شامل استحكاماتي با 48 برج ديده‌باني است. بم 1060 متر بالاتر از سطح دريا قرار دارد كه در شمال آن كوه‌هاي كافوت و در جنوب كوه‌هاي جبل بارز قرار دارد. آب كوه‌هاي جبل بارز رودخانه‌هاي فصلي را تامين مي‌كند كه به شهر بم نيز مي‌رسد.  پيش از زلزله 5 دي ماه 82، 100 هزار نفر در شهر بم، 16هزار نفر در شهر بروات و حدود 10 هزار نفر در روستاهاي مجاور زندگي مي‌كردند. در زلزله بم شهر بم و ارگ تاريخي بم (20 هكتاري ساخته شده از خاك) به ‌شدت آسيب ديد. سه بيمارستان (با 240 تخت) و 122 مركز بهداشتي در منطقه به طور كامل تخريب شده يا آسيب زيادي ديد. از نظر ثبت احوال 26271 نفر كشته شدند (تعداد شناسنامه باطل شده) 400 نفر از كارافتاده دايمي، 75000 نفر بي‌خانمان و 5054 كودك به عنوان بي‌سرپرست ثبت شدند. جمعيت تحت‌تاثير زلزله بم حدود 250 هزار نفر بود.  زمين‌لرزه درست در جايي از گسل بم رخ داد كه شهر بم ساخته شده بود، (محل تلاقي گسل شناخته شده بم با روند گسل پوشيده با راستاي شرقي-غربي پشترود). شتاب حدودا برابر با شتاب جاذبه زمين روي مولفه قائم و شتاب افقي حدود 0.8 شتاب جاذبه زمين در جهت عمود بر گسل (شرقي-غربي) همراه با كيفيت پايين ساختمان‌ها و زيرساخت‌هاي فيزيكي و فقدان مديريت ريسك منجر به تخريب بخش زيادي از شهر بم شد.  بيشتر كساني كه در جريان زلزله جان خود را از دست داده‌اند در ساختمان‌هاي كمتر از 30 سال سن كشته شده‌اند. تقريبا 90درصد ساختمان‌هاي بم

 60-100درصد تخريب شد. غرب شهر كه از كانون زلزله و گسل بم بود آسيب چنداني نديد ولي ناحيه شرقي شهر و در محدوده گسل زمين‌لرزه‌اي بم تخريب كامل شهر مشاهده شد. 95درصد ساختمان‌هاي شهر بم (تقريبا 25000 ساختمان)، شهر بروات (4000 ساختمان) و در درصد زيادي از روستاها (24000 ساختمان) در 10 كيلومتري شهر ويران شده يا به‌شدت آسيب ديدند.  تقريبا 30 قنات (از 64 قنات) به دليل جنبش شديد زمين در بم، بروات و روستاهاي مجاور خراب شدند. اين آسيب شبكه آب زيرزميني آبرساني بم براي آب آشاميدني و همچنين آبياري نخلستان‌ها را مختل كرد. ميزان خسارت‌ها 1.5 ميليارد دلار و هزينه بازسازي براي مدت 3 تا 5 سال بعد از رخداد نيز 1.5 ميليارد دلار (براساس گزارش بانك جهاني) برآورد شد. البته بازسازي فيزيكي بم در پايان شهريور 1386 پايان يافته اعلام شد، ولي عملا بازسازي اجتماعي و بازسازي رواني و بازتوان‌سازي مردم آسيب‌ديده عملا تا 17 سال بعد از زلزله نيز تكميل نشده است. درس مهم زلزله بم، ابتدا لزوم بازسازي همه‌جانبه خود شهر آسيب‌ديده بم است و دوم توجه به اين نكته مهم كه شهر‌هاي ما كه در مجاورت گسل‌هاي فعال واقعند روزبه‌روز پرجمعيت‌تر مي‌شوند. همه خسارت‌هاي زلزله بم براي شهري بود كه حدود 100 نفر جمعيت داشت. تكرار حالت مشابه زلزله بم، براي شهر‌هايي مانند تهران، تبريز، مشهد، كرمان، شيراز و اهواز كه همگي در مجاورت گسل‌هاي فعال توسعه يافته‌اند و چند تا چند ده برابر بم جمعيت دارند، مي‌تواند فاجعه‌بار باشد.