آري بوف كور نيز اميدبخش است
هدايت، آرشي رو به غرب
پيام هدايت و نظريه شرق و غرب‌شناسي
نويسنده: علي تسليمي
نشر كتاب آمه
جواد لگزيان/ روشنفكران زيادي با غرب رويارو شده‌اند و عده ديگري سوداي غربي شدن دارند اما پيام صادق هدايت در اين زمينه چيست؟ دكتر علي تسليمي در كتاب «پيام هدايت و نظريه شرق و غرب‌شناسي» هدايت را آرشي رو به غرب مي‌بيند كه هرچند با استعمار غرب مخالف است اما با نقد صلح‌آميز پسااستعماري و با ستايش از آزادي و دموكراسي غربي راه جهاني‌شدن و شرقي- غربي‌شدن را در پيش مي‌گيرد.
كتاب «پيام هدايت و نظريه شرق و غرب‌شناسي» اثر علي تسليمي به «شرقوغربشناسي و تاريخ» و بررسي آثار هدايت مي‌پردازد. از نگاه تسليمي شرقوغربشناسي گونه‌اي مثبت از جهاني‌شدن است كه وارونه شرق‌شناسي و غرب‌شناسي، نگاهي مثبت به شرق و غرب دارد. اين ديدگاه با آنكه از فناتيك‌هاي شرق و استعمارگران غرب انتقاد مي‌كند، درگيري ايدئولوژيكي در برابر ديگري بومي و جهاني و شرقي و غربي ندارد و ادعا مي‌كند كه خاورزمين و چه‌بسا باخترزمين تاريخ نداشته است و تاريخ با رخدادهايي چون جهاني‌شدن و شرقوغربشناسي پديد مي‌آيد. تسليمي مي‌نويسد كه اين مفهوم را، به‌ويژه در نوشته‌هاي هدايت يافته و از آنها الهام گرفته و حتي آن را در خود آثارش به كار برده است كه پايه‌هاي اين نظريه و گفتمان اينگونه است: بسياري از كشورهاي شرقي و غربي از جمله ايران بي‌تاريخ‌اند، تاريخ هنگامي رخ مي‌نمايد كه پيشرفت به‌ويژه جهاني‌شدن روي دهد، شرقوغربشناسي گونه‌اي از جهاني‌شدن است كه مي‌تواند به انديشه پسااستعماري پايان دهد و دگرگوني و نيز آشتي را براي مردمان بومي و جهاني به ارمغان آورد.
كتاب در سه فصل سامان يافته است، نخستين فصل «تاريخ و بي‌تاريخي» از جهان‌هاي بي‌تاريخ سخن مي‌گويد و اين جهان‌ها نشان مي‌دهند كه روند زماني در آنها همواره رو به جلو نبوده و گاهي با پسرفت همراه بوده است. فصل دوم «شرق وغرب‌شناسي» از ويژگي‌هاي تاريخي بودن جهان ياد مي‌كند و زمينه‌هاي تاريخي‌شدن را در روشنگري، انقلاب صنعتي، دموكراسي و جهاني‌شدن مي‌نگرد. اين فصل با اينكه از بومي و شرقي و احترام به باورها و آيين‌هاي‌شان سخن مي‌گويد و از استعمار انتقاد مي‌كند، پيشرفت‌هاي جهاني و غربي را ناديده نمي‌گيرد. اين انديشه در آثار داستاني و غيرداستاني هدايت به چشم مي‌خورد و «ادبيات و مكتب‌هاي شرقي‌ـ غربي» فصل سوم به لذت ادبيات و ديدن واقعيت برتر در ادبيات مدرن، سوررئاليستي و به‌ويژه بوف كوري كه اثري شرقي- غربي است مي‌پردازد و بيان مي‌دارد كه واقعيت‌هايي از جهان درون داراي جنبه‌هاي همگاني، بشري و جهاني است و دست‌كم روشنفكران و ادبيات‌شناسان جهان در فهميدن آثاري چون بوف كور و ارزش‌هاي آن هم‌انديشه‌اند. هم‌انديشي جهان شرق و غرب پيام هدايت است كه اميدي نسبي را در آثارش نشان مي‌دهد.
از نگاه تسليمي، بيشتر روشنفكران شرق و غرب يگانه واقعيتي را كه مي‌شناسند، انسان است. انسان‌ها نماد‌سازي مي‌كنند و روياها و كهن‌الگوهاشان، چه‌بسا براي ديگران حتي در سرزمين‌هاي دور معناي نزديكي دارد. تلاش در اينكه شرق و غرب متفاوت از يكديگر مي‌فهمند، بيهوده است. هر كدام در گذشته و نيز نهاد خود مفاهيم ديگري را كم‌وبيش داشته‌اند. آنان چهره خيامي را چيره‌تر كردند و تاريخي شدند، ما نيز با همين كار به دوره تاريخي خواهيم رسيد. آنان با تاريخي‌شدن، دوباره با فاصله به شرق و غرب نگريستند و اين نگرش بايد دستور كار ما باشد كه تاكنون گام‌هايي در اين باره برداشته‌ايم. ما ديگر به تناسخ و اميد كميك شرقي دو دلانه مي‌نگريم تا به حقيقت برتري دست يابيم و اروپا پوچي و نوميدي تراژيك غربي را به چشم ترديد مي‌بيند تا به لذت بيشتري دست يابد. چاره‌اي جز تركيب اين‌دو و رسيدن به تفاوت نيست. بوف كور تناسخ شرقي را در آميزش با پوچي غربي بي‌هويت مي‌كند تا گامي به سوي تاريخي‌شدن و تفاوت بردارد.
علي تسليمي تصريح مي‌كند: هدايت مرزهاي فكري ايران را گسترش داد، وي آرشي است كه كمانش را اين‌بار به سوي غرب گرفته است. او پيش از همه، نگاه ما را درباره جهان دگرگون كرد وارونه متعهدان حزبي كه بنده و ابژه شرق و غرب بودند. هدايت حزب‌گرا نبود و به جبهه شرق در برابر غرب و غرب در برابر شرق نمي‌پيوست، بلكه جهان‌وطن بود و روشنفكرگونه‌هاي ايراني درد جهان‌وطنانه‌اش را درنمي‌يافتند، او چگونه مي‌توانست اين درد را به آنها اظهار كند؟
تسليمي اثر نظريه شرقوغربشناسي را در بوف كور اينگونه نشان مي‌دهد: هدايت فضاي رمانتيك نويسندگان باخترزمين را بيشتر در بخش نخست و فضاي اسطوره‌اي شرق را بيشتر در بخش دوم بوف كور مي‌آورد و به كلي پوچي غربي و تناسخ شرقي را در سراسر داستان با يكديگر مي‌آميزد... وي شايد تنها ايراني‌اي است كه با توانايي فراوان و نگاهي مثبت به آميزش جهان شرق و غرب پرداخته است، اما در جاي خود به استعمار و سلطه يك‌سويه آن نگاهي طنزآميز و انتقادي دارد و از اين‌سو به بومي‌گرايي شرقي نيز ريشخند زده است. در توپ مرواري به هر دو مي‌تازد، اما در درون آن نامستقيم به ارزش‌هايي چون آزادي، دموكراسي غربي و ميهن‌دوستي شرقي پايبند است. در بسياري از آثار داستاني و غيرداستاني هدايت گرايش به گفتمان شرقوغربشناسي نه از ديدگاه منفي بلكه از ديدگاه جهاني‌شدن و شرقي- غربي‌شدن وجود دارد.
از ديد تسليمي صادق هدايت نويسنده‌اي اميدوار است: درد هدايت، بيش از همه دردي است اجتماعي و در لايه‌هاي اين درد است كه خود به خود اميدي را به همراه دارد. اين خود اميدي است كه گاه در آثار اجتماعي كافكا به چشم مي‌خورد. محاكمه و گروه محكومين از بي‌عدالتي و كشتار مردم بي‌گناه ياد مي‌كند و در ژرفا و درون نشانه‌هايي چون دادگاه و بيدادگاه و عدالت و بي‌عدالتي مدلول‌هايي اجتماعي نهفته كه زماني ممكن است خوانندگان را به مقاومت اميدوار سازد. نغز آنكه هدايت از واژه «پيام» در پيام كافكا بهره مي‌گيرد. «پيام» واژه‌اي است كه مفهومي خوشايند و اميدواركننده دارد. اين «پيام» چه‌بسا براي خوانندگان معناي مثبت خود را از دست نمي‌دهد. وانگهي كافكا انتقادهايي از اجتماع خويش مي‌كند كه خود به خود اميدبخش است. بيهوده نيست كه هدايت در پيام كافكا از شورش‌هاي اجتماعي او ياد مي‌كند و مي‌گويد: «شورش او ضد قانون است». اما شورش آثار هدايت بر ضد قانون و نظام‌هاي اجتماعي چشمگيرتر از آثار كافكاست، چراكه واژگان شورش، مقاومت، آزادي، دموكراسي و تفاوت، برآيندي آشكار از آثار هدايت است و اوست كه پيام آشكارتري در سنجش با كافكا دارد و در بنياد، هدايت با بهره‌گيري از واژه «پيام» گونه‌اي از اميد دروني خود را به كافكا فرافكني مي‌كند. پيام هدايت از پيام كافكا اجتماعي‌تر، انساني‌تر و جهاني‌تر است.
تسليمي اين پيام اميد را حتي در بوف كور مي‌بيند: راوي بوف كور به ما همزادان و سايه‌هاي خود مي‌گويد كه خواست من دوري جستن و پرهيز كردن از خنزرپنزرفروش بود كه شكست خورده‌ام. اما نمي‌توان شكستش را سرنوشت همگان دانست. از ديدگاه هدايت جهان‌هاي ديگري هم وجود دارد كه سرنوشت خود را با دوري از خنزرپنزرفروشي و رسيدن به صنعت، تمدن و روزگاري نوين دگرگون كرده است. وي اين آرزو را براي ايرانيان نيز محال نمي‌داند، تنها مي‌داند كه عمر وي بسيار كوتاه‌تر از اين آرزوهاست. آري بوف كور نيز اميدبخش است. دست‌كم براي كسي كه اميدي در دلش مي‌جوشد و هنوز به پوچي نرسيده است و از فلسفه رنج و انحطاط پيروي نمي‌كند و از خواندن كتاب‌هايي كه آزارش مي‌دهد، لذت نمي‌برد. با اينكه ارزش و لذت يك اثر به اميد نهفته در آن خلاصه نمي‌شود.
«پيام هدايت و نظريه شرقوغربشناسي» كتابي از دكتر علي تسليمي را انتشارات كتاب آمه در 206صفحه و با قيمت 14000 تومان رهسپار بازار كتاب كرده است.