معماي «توافق» بزرگ صلح

محمدحسين لطف‌الهي

ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه مدعي شده خروج نظاميان روسيه از شمال اوكراين و چشم‌پوشي از اشغال كي‌يف به دليل يك توافق سياسي ميان مسكو و كي‌يف اتفاق افتاده؛ ادعايي كه امكان صحت‌سنجي دقيق آن وجود ندارد.

ولاديمير پوتين روز شنبه مدعي شد مسكو و كي‌يف در مارس 2022 بر سر شرايط كلي بي‌طرفي اوكراين و تضمين‌هاي امنيتي به توافق رسيده بودند، اما كي‌يف به‌طور ناگهاني اين توافق را رد كرد و سندي را كه هيات مذاكره‌كننده اوكرايني به امضا رسانده بود، كنار گذاشت.
در نشست گروهي از رهبران آفريقايي با رييس‌جمهور روسيه در سن‌پترزبورگ، پوتين براي اولين‌بار از پيش‌نويس توافقي رونمايي كرد كه بر اساس ادعاي او نزديك به يك‌سال قبل روس‌ها و اوكرايني‌ها بر سر آن مذاكره كرده بودند.
به گفته پوتين، اين سند كه «پيمان دايمي بي‌طرفي و تضمين‌هاي امنيتي براي اوكراين» نام دارد به امضاي هيات مذاكره‌كننده اوكرايني رسيده است. در سند مذكور تاكيد شده اوكراين بايد «بي‌طرفي دايمي» را به قانون اساسي خود اضافه كند. از كشورهاي روسيه، ايالات متحده، بريتانيا، چين و فرانسه نيز به عنوان تضمين‌كنندگان نام برده شده است.
اين پيش‌نويس ادعايي، طرح‌هاي پيشنهادي روسيه و اوكراين را درباره محدوديت‌هايي كه قرار بود بر نيروهاي مسلح اوكراين در دوره صلح تعيين شود نيز شامل مي‌شود. پيشنهاد مسكو حداكثر 85 هزار پرسنل نظامي بود، اما اوكراين عدد 250 هزار نفر را در نظر داشت. همچنين در حالي كه مسكو پيشنهاد داده بود تجهيزات اوكراين به 342 تانك، 1029 خودروي زرهي، 96 راكت‌انداز، 50 جنگنده و 52 هواپيماي ترابري محدود شود، كي‌يف مي‌خواست ارتش اوكراين به 800 تانك، 2400 خودروي زرهي، 600 راكت‌انداز، 74 جنگنده و 86 هواپيماي ترابري مجهز باشد.
اين افشاگري رييس‌جمهور روسيه در شرايطي صورت مي‌گيرد كه مذاكرات ميان روسيه و اوكراين كه با ميانجيگري روسيه در جريان بود، بهار 2022 در شرايطي به پايان رسيد كه دولت اوكراين، پس از خروج نيروهاي روس از شمال اوكراين سربازان روسي را به كشتار غيرنظاميان در برخي شهرها نظير بوچا متهم كرد. مسكو اتهام كشتار غيرنظاميان را رد مي‌كند.
پوتين روز شنبه اوكراين را «مسوول خرابكاري در مذاكرات» دانست و گفت: «پس از اينكه ما همان‌طور كه قول داده بوديم نيروهاي‌مان را از كي‌يف خارج كرديم، مقام‌هاي كي‌يف تعهدات خود را به زباله‌دان تاريخ انداختند. آنها همه‌ چيز را رها كردند.»
در نشستي كه پوتين اين اظهارات را مطرح كرد، روساي جمهور آفريقاي جنوبي، سنگال و زامبيا به همراه نخست‌وزير مصر و مقام‌هاي ارشد كومور، اوگاندا و جمهوري كنگو در آن حضور داشتند. اين هيات آفريقايي روز جمعه با ولوديمير زلنسكي رييس‌جمهور اوكراين ديدار كرده بودند.
شعيب بهمن، تحليلگر مسائل اوراسيا معتقد است: «زماني كه فردي در جايگاه رييس‌جمهور روسيه و با مشخصات آقاي پوتين چنين مباحثي را اظهار مي‌كند، نمي‌توان گفت اين حرف‌ها غيرواقعي است و صرفا ادعاهاي طرف روس را منعكس مي‌كند. ضمن اينكه اين مذاكرات يك ميانجي و ميزبان مانند تركيه داشته و وجود ضلع سومي هم وجود داشته كه بتواند اين مساله را تاييد كند.»
وزارت امور خارجه تركيه تا زمان انتشار گزارش پاسخي به سوال «اعتماد» مبني بر اينكه آيا آنكارا به عنوان ميزباني و ميانجي اظهارات رييس‌جمهور روسيه پيرامون نتيجه مذاكرات روسيه و اوكراين را تاييد مي‌كند، نداده است.
وزارت خارجه اوكراين نيز تا زمان نگارش گزارش واكنشي رسمي به اظهارات رييس‌جمهور روسيه نداشته، اما يوگن كراوچنكو، كاردار سفارت اوكراين در جمهوري اسلامي ايران در پاسخ به «اعتماد» اظهارات پوتين را نادرست مي‌داند. او مي‌گويد: «دليل اصلي عقب‌نشيني روسيه از اشغال كي‌يف اشتباه آنها در برنامه‌ريزي بود. مقاومت ارتش و مردم اوكراين بود كه در كنار مشكلات لجستيكي نظير نرسيدن سلاح و سوخت نيروهاي روسيه را مجبور به عقب‌نشيني كرد. از طرفي نيروهاي روسيه در خطر محاصره شدن توسط ارتش اوكراين قرار گرفت و مجموعه اين مشكلات به عقب‌نشيني نيروهاي روسيه نه تنها از كي‌يف، بلكه از مناطق ديگري نظير چرني‌يف يا خرسون منجر شد.» 
كراوچنكو مي‌افزايد: «من اظهارات آقاي پوتين در ديدار با رهبران آفريقايي درباره موضوع بي‌طرفي اوكراين را شنيدم. قانون اساسي اوكراين حتي تا 5 سال پس از اشغال كريمه توسط روسيه، كي‌يف را به بي‌طرفي متعهد مي‌كرد. قانون اساسي ما در سال 2019 تغيير كرد.» 
كاردار سفارت اوكراين در تهران تاكيد مي‌كند: «اظهارات آقاي پوتين در مورد تضمين امنيتي هم جاي تعجب دارد. بر اساس توافقي كه در سال 1994 در بوداپست به امضا رسيد و طي آن اوكراين پذيرفت كلاهك‌هاي هسته‌اي را به روسيه تحويل دهد، روسيه متعهد به تضمين امنيت اوكراين شد. روسيه تمام توافق‌هايي را كه طي سال‌هاي گذشته با اوكراين امضا كرده بود، نقض كرده است.» 
كراوچنكو مي‌گويد: «اوكراين فرمول صلح خود را كه از 10 محور تشكيل مي‌شود، ارايه كرده است. مهم‌ترين محور اين سند خروج نظاميان روسيه از خاك اوكراين و بازگشت به مرزهاي 1991 است. اگر روسيه حاضر به پذيرش اين مساله باشد صلح كار سختي نيست.»
سفارت روسيه در تهران در پاسخ به تماس تلفني «اعتماد» اعلام كرد: اين سفارتخانه اطلاعي از تحولات «عمليات ويژه نظامي در اوكراين» ندارد و پاسخي به سوالات در اين خصوص نمي‌دهد.
اظهارات رييس‌جمهور روسيه در خصوص نقش اوكراين در ناديده گرفتن توافق و تداوم جنگ در شرايطي مطرح مي‌شود كه ضدحمله ارتش اوكراين براي بازپس‌گيري مناطق اشغال شده در جريان است. موسسه مطالعات جنگ مستقر در واشنگتن در گزارش روز يكشنبه 18 ژوئن نوشته است: «وزارت دفاع روسيه و ساير منابع روسي مي‌گويند نيروهاي اوكرايني حملات زميني در غرب و جنوب كرمينا ترتيب داده‌اند. هانا ماليار، معاون وزير دفاع اوكراين نيز اعلام كرده است كه ضدحمله نيروهاي اوكرايني در نزديكي شهر باخموت ادامه دارد.» به نوشته اين موسسه حملاتي ديگر نيز در شرق و همچنين در استان زاپروژيا در جنوب اوكراين گزارش شده است.
نعمت‌الله ايزدي، ديپلمات بازنشسته و سفير پيشين جمهوري اسلامي ايران در اتحاد جماهير شوروي و فدراسيون روسيه به «اعتماد» مي‌گويد: «برداشت من اين است كه آقاي پوتين با توجه به جريان‌هايي كه در جنگ پيش آمده و افزايش حمايت طرف‌هاي غربي از اوكراين در جنگ اين توجيه را براي حوادث روز مطرح كرده است.» او تاكيد دارد: «نبايد منكر نقش مثبت تركيه شد، اما اينكه آنچه در مذاكرات روسيه و اوكراين در تركيه اتفاق افتاده يك توافق واقعي بوده محل ترديد است. فكر مي‌كنم بخشي از اين ماجرا عمليات رواني روسيه عليه غرب باشد، اما در مورد كليات ماجرا نمي‌توان نظري قاطع داد.»
مقام‌هاي ارشد روسيه از جمله ولاديمير پوتين معتقدند ضدحمله اوكراين در حال شكست خوردن است، اما اوكراين مدعي است «دستاوردهايي تاكتيكي» را در اين ضدحمله كه به تازگي آغاز شده كسب كرده است.
مقام‌هاي غربي مي‌گويند اين ضدحمله احتمالا ماه‌ها به طول خواهد انجاميد. تحليلگران نظامي غربي هم تاكيد دارند نبايد مانند ضدحمله پيشين اوكراين در پاييز 2022 انتظار گشايش‌هايي جدي و آزادسازي مناطق بزرگي از خاك اوكراين را داشت.
ژنرال مارك ميلي، رييس ستاد كل نيروهاي مسلح ارتش امريكا روز پنجشنبه اعلام كرد: «اين ضدحمله هنوز در مراحل ابتدايي است و تخمين دقيق اينكه چقدر طول مي‌كشد و چه دستاوردهايي نصيب اوكراين مي‌كند، امكان‌پذير نيست. با توجه به اينكه روس‌ها صدها هزار نيرو در خطوط مقدم مستقر كرده‌اند. احتمالا اين ضدحمله بسيار خشن خواهد بود، زمان زيادي به طول خواهد انجاميد و هزينه زيادي خواهد داشت.» 
در حال حاضر چشم‌انداز روشني براي پايان جنگ اوكراين و برقراري صلح يا آتش‌بس ميان مسكو و كي‌يف وجود ندارد. سيريل رامافوسا، رييس‌جمهور آفريقاي جنوبي 10 اصل اساسي را براي پايان دادن به جنگ ارايه كرد و از طرفين خواست تا در مسير تنش‌زدايي گام بردارند. از جمله اين اصول پيشنهادي «تنش‌زدايي، به رسميت شناختن حق حاكميت ملي كشورها، ارايه تضمين امنيتي براي همه طرف‌ها، تضمين باز ماندن مسير صادرات غلات از طريق درياي سياه، آزادسازي اسراي جنگي و بازگرداندن كودكان به سرزمين مادري» بودند.
واكنش روس‌ها به اين ابتكار چندان مثبت نبود، اما سخنگوي كرملين تلاش كرد تا ابتكار پيشنهادي رهبران آفريقايي را به كلي رد نكند. دميتري پسكوف، سخنگوي كاخ كرملين گفت: «اجرايي ساختن هر ابتكاري بسيار سخت خواهد بود، اما رييس‌جمهور پوتين تمايل نشان داده و اين ابتكار را در نظر خواهد گرفت.»
سرگئي لاوروف، وزير امور خارجه روسيه اعلام كرده است كه اين طرح «به صورت مكتوب روي كاغذ تدوين نشده» است.
پوتين پيش‌تر مواضع اين هيات آفريقايي را «متعادل» خوانده و گفته بود براي «گفت‌وگوي سازنده با تمام كساني كه خواهان برقراري صلحي بر مبناي عدالت و احترام براي منافع مشروع همه طرف‌ها هستند» آماده است.
به نظر مي‌رسد مهم‌ترين مانع در شرايط كنوني شرطي باشد كه مسكو چندي قبل مطرح كرده بود: «پذيرش واقعيت‌‌هاي جديد سرزميني».
الكسي ددوف، سفير فدراسيون روسيه در جمهوري اسلامي ايران در ارديبهشت ماه در گفت‌وگويي با خبرگزاري جمهوري اسلامي شروط صلح را چنين برشمرده بود: «اول از همه، خصومت نيروهاي مسلح اوكراين و اقدام غرب در تحويل تسليحات به اوكراين بايد متوقف شود. سپس خروج مزدوران بين‌المللي از خاك اين كشور، موضع بي‌طرف و غيربلوكي اوكراين، امتناع آن از ورود به ناتو و اتحاديه اروپا و تاييد وضعيت غيرهسته‌اي اوكراين و به رسميت شناختن واقعيت‌هاي سرزميني جديد اوكراين توسط كي‌يف و جامعه بين‌المللي است. در اين ميان، غيرنظامي كردن و تصفيه اوكراين از نازي‌ها، حمايت از حقوق مردم روسي زبان، اقليت‌هاي ملي و لغو تحريم‌ها نيز مطرح است. خب، اينها شرايط كاملا قابل قبولي هستند. به نظر من هيچ چيز افراطي در آنها وجود ندارد.»
اوكراين تاكنون شرط صلح با روسيه را خروج نيروهاي نظامي روسيه از خاك خود اعلام كرده است.

وزارت خارجه اوكراين نيز تا زمان نگارش گزارش واكنشي رسمي به اظهارات رييس‌جمهور روسيه نداشته، اما يوگن كراوچنكو، كاردار سفارت اوكراين در ايران در پاسخ به «اعتماد» اظهارات پوتين را نادرست مي‌داند. او مي‌گويد: «دليل اصلي عقب‌نشيني روسيه از اشغال كي‌يف اشتباه آنها در برنامه‌ريزي بود. مقاومت ارتش و مردم اوكراين بود كه در كنار مشكلات لجستيكي نظير نرسيدن سلاح و سوخت نيروهاي روسيه را مجبور به عقب‌نشيني كرد. از طرفي نيروهاي روسيه در خطر محاصره شدن توسط ارتش اوكراين قرار گرفت و مجموعه اين مشكلات به عقب‌نشيني نيروهاي روسيه نه تنها از كي‌يف، بلكه از مناطق ديگري نظير چرني‌يف يا خرسون منجر شد.»

نعمت‌الله ايزدي، ديپلمات بازنشسته و سفير پيشين جمهوري اسلامي ايران در اتحاد جماهير شوروي درباره اظهارات رييس‌جمهور روسيه به «اعتماد» مي‌گويد: «برداشت من اين است كه آقاي پوتين با توجه به جريان‌هايي كه در جنگ پيش آمده و افزايش حمايت طرف‌هاي غربي از اوكراين در جنگ اين توجيه را براي حوادث روز مطرح كرده است.» او تاكيد دارد: «نبايد منكر نقش مثبت تركيه شد، اما اينكه آنچه در مذاكرات روسيه و اوكراين در تركيه اتفاق افتاده يك توافق واقعي بوده محل ترديد است. فكر مي‌كنم بخشي از اين ماجرا عمليات رواني روسيه عليه غرب باشد، اما در مورد كليات ماجرا نمي‌توان نظري قاطع داد.»