ضرورت استمرار حيات اكوسيستم
هاني رستگاران
آنچه امروزه به عنوان طبيعت در اختيار ما قرار دارد، ميراثي از دوره‌هاي مختلف زمين‌شناسي و تكامل اكولوژيكي در مناطق متنوع جغرافيايي و اقليمي ايران است. با گسترش تكنولوژي، روند تخريب منابع طبيعي به شكلي چشمگير تسريع يافته است. افزايش گازهاي گلخانه‌اي باعث گرم‌شدن تدريجي جو زمين شده و زندگي بر كره خاكي را با معضلاتي مواجه كرده است. ازآنجا كه ايران به عنوان يكي از مناطق خشك زمين شناخته مي‌شود، بلاهاي طبيعي و فرسايش‌هاي آبي و بادي، به‌طور مستمر تهديدي براي ميراث طبيعي كشور به شمار مي‌آيند. ازاين‌رو، محافظت از چرخه زيستي و منابع طبيعي، تعديل و احياي آثار طبيعي از اهميت بالايي برخوردار است و بايد به اين مسائل توجه ويژه‌اي شود. ميراث طبيعي به معناي كلي، شامل مجموعه‌اي از پديده‌هاي طبيعي، مناظر، و اكوسيستم‌هايي است كه به دليل ارزش‌هاي زيبايي‌شناختي، علمي، فرهنگي يا تاريخي داراي اهميت ويژه‌اي براي انسان‌ها و محيط‌زيست هستند. اين پديده‌ها مي‌توانند شامل موارد زير باشند:
پديده‌هاي زمين‌شناختي: مناطق خاص زمين‌شناسي كه به دليل ساختار يا زيستگاه‌هاي خاص خود از اهميت برخوردارند. اين مناطق ممكن است شامل كوه‌ها، دره‌ها، غارها، فلات‌ها و تشكيلات سنگي منحصربه‌فرد باشند.
اكوسيستم‌ها: مناطقي كه به دليل تنوع زيستي و ويژگي‌هاي اكولوژيكي منحصربه‌فرد، مانند جنگل‌ها، بيابان‌ها، تالاب‌ها، و صخره‌هاي مرجاني شناخته مي‌شوند. اين اكوسيستم‌ها اغلب محل زندگي گونه‌هاي خاصي از گياهان و جانوران هستند.
مناظر طبيعي زيبا: مناظر بي‌نظير و دل‌انگيز طبيعي كه به دليل زيبايي بصري و ارزش‌هاي فرهنگي خاص، شناخته‌شده و حفظ‌كردني هستند. معمولا اين مناظر به عنوان منابع مهم گردشگري طبيعي شناخته مي‌شوند.
حفاظت‌گاه‌ها و مناطق حفاظت‌شده: اين مناطق به منظور حفاظت از تنوع زيستي و زيستگاه‌هاي حساس در برابر تهديدات انساني مانند توسعه صنعتي و تخريب زيستگاه‌ها تعيين مي‌شوند.
از منظر جايگاه قانوني، بر اساس مفاد تبصره ماده 2 از قانون تشكيل ميراث فرهنگي و گردشگري كه در تاريخ 3 دي 1382 توسط مجلس شوراي اسلامي تصويب شده و آيين‌نامه اجرايي مربوط به آن‌كه در 4 مرداد 1384 توسط هيات وزيران به شماره 26975/ت 32915 ابلاغ شده است، ميراث طبيعي ارزشمند كشور ما در فهرست ميراث طبيعي ملي جايگاه ويژه‌اي يافته است. پس از تصويب قانون پيوستن ايران به كنوانسيون حفاظت از ميراث فرهنگي و طبيعي جهان در تاريخ 8 دي 1353، توجه ويژه‌اي به حمايت و حفاظت از اين ميراث در ميان كشورهاي عضو صورت گرفته است.
به‌منظور تحقق اين اهداف، اداره كل ثبت و حريم آثار، حفاظت و احياي ميراث معنوي و طبيعي، ساختار شوراهاي ملي ثبت و كميته‌هاي استاني ثبت را در فصل سوم «دستورالعمل اجرايي ثبت آثار ملي» به شماره 22089/982100 كه در تاريخ 9 مهر 1398 توسط وزير ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع دستي صادر شده، به روشني مشخص كرده است.
بر اساس بند 5 آيين‌نامه اجرايي تبصره ماده 2، كه توسط هيات وزيران در سال 1384 تصويب شده است، وزارت ميراث فرهنگي جهت هماهنگي و هم‌افزايي بهتر در حفاظت و مديريت موثر ميراث طبيعي ثبت شده كشور، دستورالعمل اجرايي حفاظت و بهره‌برداري پايدار (شماره 11254/14002100 مورخ 28 تير 1400) را تصويب كرده است. اين دستورالعمل به همكاري با سازمان منابع طبيعي و آبخيزداري و سازمان حفاظت محيط زيست تاكيد دارد و توسط وزير ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع دستي ابلاغ شده است.
طبق تبصره ماده 2 قانون تشكيل ميراث فرهنگي و گردشگري مصوب 1382، سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري موظف است تا براي هماهنگي در زمينه بهره‌برداري از ميراث طبيعي كشور و اجراي تعهدات كنوانسيون حفاظت از ميراث فرهنگي و طبيعي جهان، آيين‌نامه‌اي را با همكاري مشترك با سازمان حفاظت محيط زيست تدوين كند.
پديده‌هاي طبيعي شناسايي شده توسط سازمان‌ها، نهادهاي دولتي و غيردولتي، انجمن‌هاي مردم‌نهاد و همچنين توسط افراد حقيقي و حقوقي، به ادارات كل استان ارايه شده تا در فهرست آثار ملي ثبت شوند. ادارات كل استان موظفند آثار پيشنهادي را پس از كسب تأييديه كميته ثبت ميراث طبيعي استان، به دبيرخانه شوراي ملي ثبت آثار در اداره كل ثبت آثار وزارت ارجاع دهند. در مواردي كه يك اثر پيشنهادي داراي مالكيت خصوصي است، مراحل ثبت به مالك يا مالكان اطلاع داده مي‌شود. اگر مالكان به ثبت اثر اعتراض داشته باشند، اين اعتراض‌ها توسط كميته بررسي اعتراض مالك مورد بررسي قرار مي‌گيرد كه تركيب اعضا و وظايفش در بند 1-3 شرح داده شده است. شوراي ملي ثبت ميراث طبيعي به عنوان مرجع نهايي رسمي، درباره ارزشمند بودن آثار و قرارگيري آنها در فهرست آثار ملي تصميم‌گيري مي‌كند. وقتي يك اثر ملي شناخته شود، پس از ابلاغ به صورت قانوني معتبر مي‌شود.
از منظر تعاريف حوزه ميراث طبيعي ملي بايد گفت، مجموعه‌اي از پديده‌ها و مناظر طبيعي است كه داراي ويژگي‌هاي ويژه زمين‌شناختي، خصوصيات بي‌نظير يا كم‌نظير جغرافيايي، درختان كهن‌سال، گونه‌هاي‌با‌ارزش‌گياهي‌و زيستگاه‌هاي آنها، و همچنين بقاياي ديرينه‌شناختي انساني و موقعيت‌هايي است كه حاصل از تعامل فرهنگي و فيزيكي انسان و طبيعت است. اين آثار توسط وزارت ميراث‌فرهنگي، گردشگري و صنايع‌دستي با هماهنگي سازمان منابع طبيعي و آبخيزداري ثبت مي‌شوند.
ثبت در فهرست ميراث طبيعي ملي بر اساس ماده 3 آيين‌نامه اجرايي تبصره ماده 2 قانون تشكيل سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري، كه در تاريخ 21 اسفند 1384 توسط هيات وزيران تصويب شده، انجام مي‌شود. لازم به ذكر است كه مناطق چهارگانه تحت حفاظت سازمان حفاظت محيط زيست كشور در ميان آثاري كه توسط وزارت ثبت مي‌شوند، قرار ندارند.ميراث طبيعي نه‌تنها به دليل ارزش‌هاي زيبايي‌شناختي و فرهنگي، بلكه به‌خاطر نقشي كه در حفاظت از تنوع زيستي و خدمات اكوسيستمي ايفا مي‌كند، حائز اهميت است. حفظ اين ميراث‌ها نيازمند تلاش‌هاي هماهنگ در زمينه حفاظت، پايش، و تدابير مديريتي موثر است. اين حفاظت به‌ويژه براي كشورهايي مهم است كه داراي مناطق وسيع و قابل‌توجهي از زيستگاه‌ها و پديده‌هاي طبيعي منحصربه‌فرد هستند، چرا كه اين مكان‌ها علاوه بر ارزش‌هاي زيست‌محيطي، مي‌توانند به توسعه اقتصادي و اجتماعي جوامع محلي نيز كمك كنند.
پژوهشگر ميراث‌فرهنگي