ميلاد علوي
«كشتي‌هاي ايران همچون ديگر كشورها در حال عبور از تنگه هرمز هستند ولي اگر قرار باشد كسي تنگه هرمز را ناامن كند، قطعا ما با آن برخورد خواهيم كرد. اگر نفت ما از تنگه هرمز عبور نكند، حتما نفت ديگر كشورها نيز از اين تنگه عبور نخواهد كرد. البته ما قصد بستن تنگه هرمز را نداريم مگر اينكه اقدامات دشمنان به جايي برسد كه مجبور شويم و چاره‌اي جز اين وجود نداشته باشد. رايزني براي بستن تنگه هرمز در بالاترين سطح نظام صورت مي‌گيرد و ما در اين زمينه اجرا‌كننده دستورات خواهيم بود.» اين عين اظهارات رييس عالي‌ترين نهاد نظامي جمهوري اسلامي است كه روز گذشته در حاشيه بيست‌وسومين همايش سراسري فرماندهان، روسا و مديران نيروي انتظامي بيان شده است.
سرلشكر محمد باقري اين اظهارات را در پاسخ به اشاره و پرسش خبرنگاران به اظهارات محمدجواد ظريف، وزير امور خارجه ايران در نيويورك مطرح كرده است. رييس دستگاه ديپلماسي ايران چهارم ارديبهشت ماه در بدو ورود به نيويورك به منظور شركت در اجلاس سازمان ملل متحد در پاسخ به پرسش خبرنگاران درباره سرنوشت تنگه هرمز، ضمن خودداري از موضع‌گيري، گفته بود كه اين موضوع در «حوزه اختيارات نهادهاي نظامي ايران است.» ظريف همچنين تاكيد كرده بود كه «ثبات و كاميابي در منطقه بايد براي همه كشورها فراهم باشد.»
اين نخستين‌بار نيست كه مقامات بلندپايه ايراني «شرط» بازماندن و ادامه حيات تنگه هرمز را «عبور نفت ايران» همچون «ساير كشورها» عنوان مي‌كنند. تنگه هرمز در سال‌هاي جنگ تحميلي به‌شدت ناامن شده بود و همين موضوع خسارت‌هاي بسياري را به موضوع تامين انرژي جهان وارد كرد. محمود احمدي‌نژاد، رييس دولت‌هاي نهم و دهم جمهوري اسلامي نيز در جريان تحريم‌ها و همزمان با بيان گزينه اقدام نظامي عليه ايران توسط مسوولان امريكايي، صراحتا از بستن تنگه هرمز سخن به ميان آورده بود كه علاوه بر افزايش قيمت نفت، در آن زمان به اذعان برخي كارشناسان جامعه جهاني را به عقب راند.
تهديد در قلب اروپا
حسن روحاني رييس‌جمهوري ايران تاكنون سه مرتبه صراحتا موضوع تنگه هرمز و تسلط ايران بر اين شاهراه عبور نفت خام جهان را پيش كشيده است. رييس شوراي عالي امنيت ملي نخستين‌بار بعد از شدت گرفتن اقدامات خصمانه دونالد ترامپ، رييس‌جمهوري ايالات متحده امريكا عليه ايران و تهديد مقامات اين كشور مبني بر «به صفر رساندن فروش نفت ايران» در دوازدهم تيرماه سال گذشته و در جريان سفر خود به سوييس و ديدار با ايرانيان مقيم اين كشور، در قلب اروپا بدون نام بردن از تنگه هرمز، تلويحا به نقش اين تنگه در تامين انرژي مورد نياز جهان اشاره كرده و گفته بود: «امريكايي‌ها مدعي شده‌اند كه مي‌خواهند به طور كامل جلوي صادرات نفت ايران را بگيرند، آنها معني اين حرف را نمي‌فهمند چرا كه اصلا معني ندارد كه نفت ايران صادر نشود و آن وقت نفت منطقه صادر شود، اگر شما توانستيد اين كار را بكنيد تا نتيجه‌اش را ببينيد.»
اين اظهارات روحاني به سرعت با واكنش رسانه‌هاي بين‌المللي روبه‌رو و از آن به عنوان «تهديد ايران به بستن تنگه هرمز» ياد شد و با واكنش‌هاي گسترده‌اي در داخل و خارج از ايران همراه شد. يكي از اين واكنش‌ها به فرمانده سپاه قدس ايران تعلق داشت. سردار قاسم سليماني طي نامه‌اي به روحاني با تقدير از اظهارات او در سوييس اعلام كرد كه «براي اجراي سياست‌هاي نظام با دولت همراه خواهد بود.» رهبر انقلاب اسلامي نيز بعد از گفته‌هاي روحاني را در جريان ديدار با وزير امور خارجه و روساي نمايندگي‌هاي جمهوري اسلامي در خارج از كشور، تاييد كردند و به تمجيد از مواضع روحاني در سوييس پرداختند و گفتند: «سخنان رييس‌جمهور در سفر اخير به اروپا سخناني مهم و حاكي از سياست و رويكرد نظام است.» ايشان همچنين از مسوولان وزارت امور خارجه خواستند كه «اين قبيل مواضع رييس‌جمهوري را پيگيري جدي كنند.»
قدرتنمايي در تنگه
گفته‌هاي روحاني در سوييس، ايالات متحده امريكا را نيز به واكنش وا داشت. ديپلمات‌هاي امريكايي در اظهاراتي جداگانه تاكيد كردند كه واشنگتن اجازه ايجاد اختلال در تنگه هرمز را نخواهد داد. بعد از اين اظهارات رييس‌جمهوري، در جريان اظهارات سي‌ويكم تيرماه خود در جمع روسا و سفراي تهران در كشورهاي خارجي بار ديگر به موضوع تنگه هرمز اشاره كرد ولي اين‌بار به نوعي موضوع بسته شدن اين تنگه را رد و اظهار كرد: «امروز درست است كه امريكا بر شركت‌هاي اروپايي و امريكايي فشار وارد مي‌كند تا با ايران همكاري نكنند كه اولا تمام سخنان آنان بي‌اساس است و شك ندارم كه نمي‌فهمند كه چه چيز را عنوان مي‌كنند. مثلا مي‌گويند نمي‌گذاريم نفت ايران صادر شود و خيال مي‌كنند وقتي ما مي‌گوييم هنگامي كه نفت ايران صادر نشود، هيچ كس نمي‌تواند نفت صادر كند، به دنبال بستن تنگه هرمز هستيم در صورتي كه راه‌هاي فراواني وجود دارد و بستن تنگه هرمز روش ساده آن است اما بسياري تنگه‌هاي ديگر براي اين كار در اختيار داريم.»
روحاني در جريان سفر استاني خود به شاهرود براي سومين بار موضوع تنگه هرمز و تسلط ايران بر اين آبراه حياتي را يادآور شد و گفت: «امريكا بداند ما نفت‌مان را خواهيم فروخت. قادر نيست جلوي صادرات نفت ايران را بگيرد. امريكا بداند اگر بخواهد جلوي صادرات نفت ايران را بگيرد نفتي از خليج فارس صادر نخواهد شد.» اشاره رييس شوراي عالي امنيت ملي به موضوع تنگه‌ها در آن زمان و بيان اين جمله كه «ما تنگه‌هاي بسياري را در اختيار داريم»، ناظر به تامين امنيت تنگه هرمز توسط جمهوري اسلامي ايران است. موضوعي كه سرلشكر باقري در اظهارات روز گذشته خود به نوع ديگري به آن اشاره كرد و گفت: «امنيت تنگه هرمز توسط ايران برقرار مي‌شود پس ما خواهان امنيت اين تنگه هستيم.» رييس ستاد كل نيروهاي مسلح در اظهارات قابل توجه تاكيد كرد كه «تا همين ديروز نيز ناوهاي امريكايي موظف به پاسخگويي به سوالات سپاه پاسداران در مورد تنگه هرمز بودند و آنان مي‌دانند كه امنيت اين تنگه نيز بر عهده كيست.» بعد از اين گفته‌هاي رييس عالي‌ترين نهاد نظامي ايران، خبرگزاري تسنيم كه از جمله خبرگزاري‌هاي اصولگرا محسوب مي‌شود، فيلمي از رصد شناورهاي امريكايي حاضر در خليج فارس توسط پهپادهاي سپاه منتشر كرد تا به نوعي پازل قدرتنمايي ايران در منطقه و به خصوص تنگه هرمز را تكميل كرده باشد.
هشدار به همسايه‌ها
با اين حال به نظر مي‌رسد طرح موضوع تنگه هرمز و تسلط ايران بر آن در مقطع كنوني، نه فقط واشنگتن بلكه مخاطباني در رياض و ابوظبي نيز داشته باشد. بعد از اعلام عدم تمديد معافيت‌هاي نفتي 8 كشور ايتاليا، تايوان، هند، يونان، چين، كره جنوبي، تركيه و عراق براي خريد نفت ايران از سوي ايالات متحده امريكا، مقامات اين كشور اعلام كردند كه عربستان سعودي و امارات متحده عربي آمادگي لازم براي جايگزيني نفت ايران در منطقه را دارا هستند. اين اعلام آمادگي مسوولان سعودي و اماراتي در شرايطي طرح شد كه پيش‌تر حشمت‌الله فلاحت‌پيشه، رييس كميسيون امنيت ملي مجلس شوراي اسلامي در اظهاراتي كه پانا آن را منتشر كرد، خبر از «پيشنهادات جدي» مسوولان عراقي براي «ميانجي‌گري بين ايران و عربستان» داد. همزماني اين مسائل با يكديگر باز هم موجب پنهان شدن خشم تهران از تصميم همسايگان خود نشد تا جايي كه مسوولان عالي‌رتبه ايراني يكي پس از ديگري به انتقاد از دولت‌هاي رياض و ابوظبي پرداختند.
يكي از صريح‌ترين اين واكنش‌ها را رئيس‌جمهور از خود نشان داد. در فروردين 96 اعلام كرده بود«جز ايران، اكثر كشورهاي منطقه خود را از تنگه هرمز كه يك زماني ما تهديد مي‌كرديم و به عنوان نقطه امتياز بزرگ ما بود، بي‌نياز كرده‌اند.» حسن روحاني با اشاره به روزهاي حضور صدام و رژيم بعث در عراق، خطاب به مقامات سعودي و اماراتي گفت: «شما كه وجودتان در سايه جمهوري اسلامي ايران است، چطور به ترامپ مي‌گوييد كه اگر صادرات نفت ايران را به صفر برسانيد ما آن را جبران خواهيم كرد؟ آيا از تبعات اين حرف خود آگاه هستيد و مي‌دانيد كه اين به معناي دشمني صريح با ملت ايران است؟ آيا نمي‌دانيد كه دوران ترامپ به پايان خواهد رسيد و ما ماندگار هستيم و به عنوان همسايه در طول ساليان طولاني در كنار هم خواهيم بود؟ بهتر است به فكر دوستي دائمي در منطقه باشيم. جمهوري اسلامي ايران حق حيات بر گردن شما دارد و اين دروغ نيست و يك تعارف يا شعار نيست. ما بوديم كه نگذاشتيم كشور شما از بين برود و بر شما مسلط شوند، چطور امروز با دشمنان ما همكاري مي‌كنيد؟»
بعد از او، علي لاريجاني به عنوان رييس قوه‌مقننه جمهوري اسلامي در جريان همايش بين‌المللي آينده جهان اسلام براساس افق 1414 كه صبح روز گذشته در دانشگاه علامه طباطبايي در تهران برگزار شد به انتقاد از تصميم مقامات رياض و ابوظبي براي جايگزيني نفت ايران پرداخت. او كه در اظهارات خود بيشتر عربستان را خطاب قرار داده بود، «حاكمان جوان» اين كشور را به «عدم درك موضوعات» متهم كرد و از دست دوستي 40 ساله جمهوري اسلامي به سوي مسوولان اين كشور سخن به ميان آورد. او كه رفتار سعودي‌ها در قبال ايران در روزهاي قدرت ملك‌عبدالله در عربستان را «خردمندانه‌تر» توصيف كرد، خطاب به مسوولان فعلي اين كشور گفت: «برخي از كشورهاي منطقه‌اي حواس‌شان بايد جمع باشد. ملت ايران رفتار آنها در تحولات منطقه را فراموش نمي‌كنند، به حساب‌شان مي‌گذاريم، انگار برخي حرف حساب به گوش‌شان نمي‌رود.»
تبليغات يا استراتژي؟
واكنش‌ها در ايران درست به همان ميزان كه اقدامات خصمانه واشنگتن عليه تهران رو به تندي مي‌رود، تشديد مي‌شود ولي با اين حال سوال بزرگ اينجاست كه اظهارات مسوولان ايراني مبني بر بازماندن تنگه هرمز تنها در صورت صادرات نفت ايران، يك تاكتيك براي عقب نشاندن «دشمن» است يا يك استراتژي؟ پاسخ به اين سوال به ظاهر ساده، هرگز ساده نيست و نيازمند درنظرگرفتن فاكتورهاي بسياري است چون قدرت نظامي و شرايط منطقه‌اي است. نيروهاي نظامي ايران با توجه به قرارگيري در رتبه سيزدهمين ارتش قدرتمند جهان در سال 2018 و بالاتر از كشورهايي نظير عربستان، پاكستان و رژيم صهيونيستي، در قياس با سال‌هاي جنگ تحميلي از قدرت بيشتري براي بستن اين تنگه برخوردارند ولي شرايط منطقه‌اي و ديپلماسي در پيش گرفته شده توسط تهران حاكي از آن است كه مسوولان ايراني به دنبال درگيري نظامي در منطقه و همچنين افزايش تنش‌ها با كشورهاي منطقه نيستند.
به عقيده كارشناسان، آنچه تهران مي‌خواهد نه بستن تنگه هرمز و افزايش تنش‌ها در منطقه بلكه «صلح و ثبات براي همه كشورهاي منطقه در سايه روابط حسنه و رو به توسعه است» و باتوجه به آنكه توسعه در خاورميانه باتوجه به ويژگي‌هاي سرزميني تا حد زيادي به نفت وابسته است. با اين تفاسير خواسته ايران صادرات نفت خود بر اساس قواعد و قوانين تجارت جهاني و به دور از هرگونه تنش‌هاي خارجي است. رييس شوراي عالي امنيت ملي صراحتا اعلام كرده كه ايران، «مرد مذاكره» است ولي در عين حال تاكيد مي‌كند كه «مرد دفاع» نيز هست. لاريجاني نيز در اظهارات روز گذشته خود متذكر مي‌شود كه «ايران در 40 سال گذشته هرگز به هيچ كشوري تجاوز نكرده است» و همين موضوع بيانگر آمادگي تهران براي گسترش روابط صلح‌آميز در منطقه و سطح جهان همراه با «حفظ احترام متقابل و به دور از قلدرمآبي» است؛ خواسته‌اي كه گويا گروه B موجود در اطراف رييس‌جمهوري امريكا، چندان بدان علاقه‌مند نيست و با اتكا به اظهارات ظريف، درصدد كشاندن امريكا به «جنگي ديگر» است.