زخم آتش بر تن ارسباران
فرناز حيدري
هزينه ضرر و زيان ناشي از آتش‌سوزي در هر هكتار از اراضي مرتعي كشورمان، حدود ۱۷ ميليون تومان و در هر هكتار از مناطق جنگلي، حدود ۵۶ ميليون تومان برآورد شده و اين در حالي است كه متاسفانه بسياري از عرصه‌هاي آسيب‌ديده به دلايل متعدد از جمله خشكسالي و تغييرات اقليمي توان احياي مجدد نخواهند داشت. آتش‌سوزي عرصه‌هاي طبيعي مانند جنگل‌ها و مراتع معمولا به دو دليل رخ مي‌دهند يعني يا عوامل انساني موثرند يا عوامل طبيعي مانند رعد و برق و تمركز نور خورشيد است كه جرقه اول را روشن مي‌كند. در آتش‌سوزي‌هايي نظير مورد اخير در جنگل‌هاي ارسباران، نقش عوامل انساني به چند دليل پررنگ‌تر ديده مي‌شود؛ نخست به دليل اينكه جوامع محلي بخش‌هايي را تعمدا آتش مي‌زنند تا عرصه‌هاي جنگلي به مرتع تبديل شود و بتوانند دامداري سنتي را گسترش دهند، دوم به اين دليل كه بخش‌هايي نظير سياه تلوزارها درخت‌هاي خود را در گذشته به دليل بهره‌برداري جوامع محلي براي ساخت پرچين و حصار از دست داده‌اند و با وجود اينكه منابع طبيعي متخلفان را جريمه مي‌كند اما باز هم برخي از افراد جوامع محلي هستند كه براي گسترش دامداري و داشتن مرتع بيشتر اقدام به سوزاندن سياه تلوها مي‌كنند و سومين عامل هم اختلافاتي است كه بعضا بين روستاهاي مختلف به واسطه رقابت بر سر تصرف مرتع و جنگل براي داشتن دام بيشتر وجود دارد. از سوي ديگر نبايد فراموش كرد كه عرصه‌هاي جنگلي ارسباران هم‌اكنون با مشكل جدي حضور انبوه گردشگران مواجه هستند به طوري كه در بخش‌هايي از ارسباران در روزهاي تعطيل آخر هفته، جمعيت گردشگر بيش از هزار نفر هم گزارش شده است. دو منطقه حفاظت شده ارسباران و ديزمار چندين مبدا ورودي (از طريق ورزقان، كليبر و ...) دارند بنابراين احتمال آتش‌سوزي‌هاي غيرعمد توسط گردشگران هم دور از ذهن نيست.
شايد در وهله نخست به نظر بيايد كه درست‌ترين كار اين است كه در فصول خشك سال ورود گردشگران را به چنين عرصه‌هايي ممنوع كنند اما واقعيت اين است كه در مناطقي نظير ارسباران نيروي كافي براي انجام اينكار وجود ندارد، ضمن اينكه كليد اصلي موفقيت طرح‌هاي حفاظت از محيط زيست اين است كه راهكارها بر اساس تطبيق نيازهاي انساني و گرايش‌هاي حفاظت از محيط زيست ارايه شود. زماني كه آتش در عرصه‌هاي طبيعي شكل مي‌گيرد، سرعت عمل نقش بسيار موثر و حياتي خواهد داشت. كمبود نيرو و تجهيزات مناسب از جمله مهم‌ترين عواملي هستند كه آسيب‌پذيري عرصه‌هاي جنگلي مانند ارسباران را تشديد خواهند كرد چرا كه آتش بعد از گذشت اندك زماني به آتش وحشي (Wildfire) تبديل خواهد شد. اين نوع آتش سريع گسترش پيدا مي‌كند و هر چيزي را كه در مسيرش باشد، از بين مي‌برد. وسعت و ابعاد اين نوع از آتش‌سوزي‌ها را در حد هزاران كيلومتر تخمين زده‌اند و سرعت حركت شعله‌هاي آتش هم گاه به بيش از ۲۰ كيلومتر در ساعت مي‌رسد. اين موضوعي است كه مديركل مديريت بحران آذربايجان شرقي در گفت‌وگو با ايسنا به آن اشاره كرده و گفته اگر دستگاه‌هاي متولي استان به امكانات مورد نياز مجهز بودند يا اگر امكانات هوايي همان روز اول حادثه اعزام مي‌شد، شاهد اين حجم از خسارت در اين منطقه نبوديم. آخرين برآوردها حاكي از آن است كه آتش‌سوزي اخير حدود ۳۰۰ هكتار از جنگل‌هاي ارسباران را طعمه حريق كرده و به گفته محلي‌ها در اين آتش‌سوزي، مناطق طبيعي به نسبت بكرتر نظير روستاي حوزه خانقاه و ضياگاه كه هسته مركزي زيستگاه شوكا بوده‌اند، سوخته و از بين رفته‌اند. بديهي است كه اين قبيل آتش‌سوزي‌ها بر طيف وسيعي از گياهان (سرخدار، ممرز و ارس و غيره) و جانوران (كل و بز، خرس قهوه‌اي، سياه‌گوش، پلنگ و غيره) اثرگذار خواهند بود اما از آنجايي كه احتمال آسيب جدي به هسته مركزي زيستگاه شوكا در اين منطقه وجود دارد، مي‌توان اين گونه جانوري را در اتفاق اخير نسبت به سايرين آسيب‌پذيرتر عنوان كرد و اين در حالي است كه منطقه حفاظت شده ارسباران تنها حدود ۲۳ الي ۲۵ محيط‌بان و تقريبا ۷ پاسگاه داير دارد و منطقه حفاظت شده ديزمار هم كه حدود ۵ سال است به واسطه قابليت بالاي زيستگاهي، حفاظت شده اعلام شده همچنان فاقد پاسگاه محيط‌باني داير است.
مجموع اين موارد است كه يادآور مي‌شود تا چه اندازه بايد براي حفاظت از محيط زيست و تنوع زيستي جدي‌تر و منطقي‌تر قدم برداشت چرا كه اگر امروز نتوانيم زخم‌هايي را كه خواسته يا ناخواسته بر عرصه‌هاي ارزشمند طبيعي نظير ارسباران وارد شده درمان كنيم در آينده دور يا نزديك بهره‌وري پايدار انساني هم با مشكل جدي مواجه خواهد شد.