بنفشه سامگيس
دو هفته قبل، رييس سابق شوراي مبارزه با موادمخدر استان تهران، آخرين قيمت مخدرها و روانگردانها را اعلام كرد.
محمدعلي اسدي خبر داد كه ظرف 5 ماه ابتداي امسال، قيمت عمدهفروشي ترياك، افزايش 12 درصدي داشته (9 ميليون و 950 هزار تومان به 13 ميليون تومان) قيمت عمدهفروشي مرفين هم 12 درصد افزايش يافته (از 14 ميليون تومان به 18 ميليون تومان) اما در مقابل، قيمت عمدهفروشي شيشه در همين مدت، 80 درصد كاهش داشته و از 80 ميليون تومان به 18 ميليون و 500 هزار تومان رسيده است.
در توجيه علت كاهش 80درصدي قيمت عمدهفروشي «شيشه» در مقابل افزايش 12 درصدي قيمت مخدرهاي سنگين، ميتوان 6 فرضيه را مطرح كرد.
اجراي طرحهاي ضربتي و بازداشت و انتقال بيش از 70 هزار معتاد خياباني در سراسر كشور به اردوگاههاي درمان اجباري و دستگيري خردهفروشان روانگردان.
تصميم اتاق فكر قاچاق مواد مخدر به تغيير الگوي مصرف.
افزايش قيمت جهاني پيشسازهاي توليد شيشه و تصميم به تغيير در فرمولهاي منطقهاي توليد.
افزايش توليد شيشه در افغانستان و سياستگذاري شبكه بومي قاچاق مواد مخدر براي تغيير فهرست صادرات.
استفاده از پيشسازهاي ارزان قيمت و جايگزين سودوافدرين در لابراتوارهاي افغانستان.
استفاده از پيشسازهاي ارزانقيمت و جايگزين سودوافدرين در آشپزخانههاي ايران.
اگرچه كه اجراي طرحهاي ضربتي؛ انتقال بيش از 70 هزار معتاد خياباني به اردوگاههاي درمان اجباري و دستگيري بيش از 10 هزار خردهفروش، تاثير مهمي در عرضه و تقاضاي خياباني دارد و حتي فرض فرعي پيوند نامريي اجراي طرحهاي ضربتي با تصميمات اتاق فكر شبكه قاچاق مواد مخدر درباره لزوم تحرك يا تغيير در الگوي مصرف را هم شكل ميدهد اما اين تاثير، در تجارت كلان، چندان چشمگير نيست. حجم ماده روانگردان كه با مقياس تن و كيلوگرم در سطح عمدهفروشي جابهجا ميشود، در آن حد وزين هست كه از تغييرات بازار خردهفروشي مادهاي كه به دليل تغيير و جايگزيني پيشسازها يا افزايش چند برابري ناخالصيهاي با خاصيت نشئگي مضاعف، چندان هم «شيشه» نيست، مثقالي ضرر نبيند. حتي تاثيرگذاري تصميم و سياستهاي اتاق فكر شبكه داخلي يا برونمرزي قاچاق روانگردانها هم اين نيست كه قيمت عمدهفروشي شيشه، سقوط آزاد داشته باشد بلكه اين اتاق فكر، نقشه چهارسوقهاي بازار عرضه و تقاضا را، چنان با ظرافت و در هماهنگي با ساير وقايع سياسي و اجتماعي و اقتصادي منطقه و جهان ترسيم ميكند كه ميتوان از مرور تحركات ادواري اين بازار، به الگوي نسبتا ثابتي رسيد. ابتداي دهه 90، فريد براتيسده؛ مديركل وقت پيشگيري و درمان اعتياد سازمان بهزيستي كشور در گفتوگو با «اعتماد» به استناد نتايج يك آيندهپژوهي گفت كه پس از سالهاي 95 و 96، مصرف متآمفتامين در كشور به تعادل ميرسد. امروز و با نگاهي به روند 8 ساله عرضه و تقاضا ميشود اين طور تفسير كرد كه با ارزاني قيمت هرويين در ابتداي دهه 90 و شدت يافتن اقدامات مقابله با توليد و عرضه محركها، شيشه از سبد مصرف معتادان خياباني حذف شد و حالا، با كاهش 80 درصدي قيمت عمدهفروشي شيشه، اين ماده محرك دوباره به صدر جدول تقاضا برميگردد. اما اين بازگشت دوباره؛ شيشهاي كه امروز توسط دلالان كلان و خرد، دست به دست خواهد شد، ديگر آن افدرين احيا شده با فسفر قرمز و يد نيست. حالا، « شيشه» را بايد طور ديگري تعريف كرد و اين تعريف، فرضيات آتي را تقويت ميكند.
افزايش قيمت جهاني پيشسازهاي توليد شيشه و تصميم به تغيير در فرمولهاي منطقهاي توليد
دسامبر 1988، كاملترين نسخه پيماننامه جهاني درباره مقابله با تجارت پيشسازهاي توليد مواد مخدر و روانگردان در مجمع عمومي سازمان ملل متحد تصويب شد. كنوانسيون 1988 وين، با تفكيك پيشسازهاي اصلي و ثانويه، ضرورت كنترل خريد و فروش انواع مواد شيميايي و حلالهاي صنعتي با كاربرد دوگانه و داراي قابليت استفاده در توليد مخدرها و روانگردانها را مورد تاكيد قرار داده بود. افدرين (پيشساز متآمفتامين)، ارگومترين (پيشساز الاسدي)، ارگوتامين (پيشساز الاسدي)، فنيل پروپان (پيشساز متآمفتامين)، سودوافدرين (پيشساز متآمفتامين)، انيدريداستيك (پيشساز هرويين)، اسيد فنيل استيك (پيشساز متآمفتامين) و پرمنگنات پتاسيم (پيشساز كوكايين) از معروفترين مواد شيميايي و حلالهايي بود كه دولتهاي امضاكننده كنوانسيون، نسبت به كنترل خريد و فروش آنها متعهد شدند. اين فهرست البته طي سه دهه اخير و در تمام كشورهاي متعهد به اجراي كنوانسيون 1988، به تناسب اطلاعرساني درباره شيوههاي بهروزتر توليد مخدرها و محركها و شناسايي پيشسازهاي جديد و جايگزين، حجيمتر شده چون شبكههاي بومي و بينالمللي توليد مواد مخدر يا محرك، به محض اعمال محدوديت قانوني براي خريد و فروش هر ماده موثره، با كمك شيميدانهاي زبده، مواد جديدي را جايگزين ميكنند و بنابراين، طي اين سالها، برخي پيشسازهاي ثانويه، آنقدر پرمصرف بوده كه از جدول 2 به جدول يك بيايد و حتي هر كشور؛ به خصوص اگر مثل برخي كشورهاي آسياي جنوب شرقي، با مشكل لانهگزيني شبكه بومي قاچاق و توليد روانگردانها مواجه باشد، حتما فهرست جداگانهاي از مواد شيميايي پرمصرف مورد استفاده براي توليد متآمفتامين دارد چون توليد اين محرك، برخلاف معادلسازي يكسان از تاثيرگذاري، به هيچوجه تابع يك فرمول واحد نيست. تا 10 سال آغازين هزاره سوم، قطب توليد متآمفتامين، كشورهاي آسياي جنوب شرقي بودند اما سال 2014، دفتر منطقهاي UNODC هشدار داد كه كشفيات متآمفتامين در افغانستان، فقط در فاصله 3 سال پيش از اين، افزايش 70 درصدي داشته و اين اتفاق، نتيجه رشد فعاليت لابراتوارهاي توليد شيشه در افغانستان است. رصدهاي ماهوارهاي UNODC و اطلاعات منابع غيررسمي، حكايت از آن داشت كه شبكه داخلي قاچاق مواد مخدر افغانستان، احتمالا با هماهنگي اتاق فكر شبكه بينالمللي، اين سياست را در پيش گرفته كه همزمان با افزايش توليد هرويين، چرخ توليد متآمفتامين را هم به حركت درآورد تا از اين طريق، هم انحصار توليد روانگردانها را از آسياي جنوب شرقي سلب كند و هم به دليل نزديكي مسافت به مقاصد نهايي توزيع «مت»، سود بيشتري از توليد شيشه به خزانه داخلي و بينالمللي قاچاق مواد مخدر واريز شود. اما حالا قيمت جهاني پيشسازهاي اصلي توليد متآمفتامين به دليل اجراي سياست افزايش قيمت و تعرفههاي سنگين بر واردات پيشسازهاي جدولهاي دوگانه كنوانسيون 1988، آنقدر كمرشكن شده كه حتي توليد يك گرم شيشه با احياي سودوافدرين، مقرون به صرفه نباشد. در بازار جهاني عرضه پيشسازها، در حال حاضر يك كيلو سودوافدرين با خلوص 98.84 درصد، 810 دلار، يك كيلو افدرين با خلوص 99.34 درصد، 405 دلار و حتي يك ليتر فنيل استون با خلوص 99.34 درصد 120 دلار قيمتگذاري شده است. در ايران هم اجراي سياستهاي رصد و كنترل واردات حلالها و مواد شيميايي با قابليت كاربرد دوگانه، حداقل از ابتداي دهه 90، جديتر و متصلتر از قبل در حال اجراست. فهرست حلالها و مواد شيميايي تحت كنترل، هر سال توسط وزارت صنعت، معدن و تجارت، بهروزرساني و ابلاغ ميشود، واردات بيرويه سودوافدرين، از ابتداي دهه 90، به يكپنجم كاهش پيدا كرده و خلوص تمام پيشسازهاي جايگزين هم، تا آن حد كاهش يافته كه عملآوري متآمفتامين با فنيل استون با خلوص 80 درصد، حتي در مجهزترين آشپزخانه و توسط ماهرترين شيميدان، غيرممكن است. يك فروشنده حلالها و مواد شيميايي، به «اعتماد» ميگويد كه تمام مواد داراي قابليت انحراف براي توليد متآمفتامين، توسط وزارت صنعت، معدن و تجارت، كدگذاري شده و رونوشتي از فهرست هر ماده شيميايي مجاز به فروش، بايد توسط اتحاديه فروش مواد و حلالهاي شيميايي تاييد شود. علاوه بر اين، كد اقتصادي هر خريدار هم در فاكتورهاي رسمي ثبت شده و نسخهاي از اين فاكتور قابل رهگيري، به وزارت صنعت، معدن و تجارت ارسال ميشود. اين فروشنده اما به نكته جالبي اشاره ميكند: «طي 5 سال گذشته، درخواستهاي حقيقي براي فنيل استون افزايش يافته اما احتمالا اين درخواستها از طرف افراد تازه وارد به عرصه توليد شيشه است كه نميدانند خلوص استون صنعتي مجاز به فروش، به هيچوجه جوابگوي كار آنها نيست. هيچ شركت و موسسه قانوني در ايران، اجازه فروش يا واردات فنيل استون با خلوص بالاي 95 درصد ندارد و فقط صاحبان صنايع، مجاز به واردات بسيار محدود استون صنعتي با خلوص نزديك به 100 هستند كه محمولههاي آنها هم، با كنترلهاي امنيتي شديد، وارد و تحويل ميشود. توليدكنندگان شيشه بايد براي تامين ماده موثرشان سراغ قاچاقچياني بروند كه استون صنعتي با خلوص بالاي 95 درصد را از پاكستان وارد ميكنند.»
استفاده از پيشسازهاي ارزانقيمت و جايگزين سودوافدرين در لابراتوارهاي افغانستان
تابستان 97، پرويز افشار؛ سخنگوي سابق ستاد مبارزه با مواد مخدر، درباره ورود شيشه افغاني «ارزان» هشدار داد. دو سال پيش از اين هشدار، نتايج آخرين پيمايش بررسي وضعيت اعتياد در كشور اعلام ميكرد كه شيوع مصرف شيشه از 26 درصد در سال 90، به 8 درصد در سال 95 كاهش يافته است. ارديبهشت امسال، خبر كشف يك محموله 850 كيلوگرمي شيشه در مرز زميني شرق كشور منتشر شد. كشف اين محموله با فرضيه تغيير دوباره الگوي مصرف از مخدرهاي سنگين به سمت روانگردانها، ارتباط غير قابل انكار دارد به خصوص كه استقرار رو به افزايش لابراتوارهاي متآمفتامين پشت مرزهاي شرق كشور حالا در صدر نگرانيهاي دفتر منطقهاي UNODC قرار گرفته است. به دنبال نابسامانيهاي اقتصاد جهاني، شبكه قاچاق مواد مخدر افغانستان، افزايش توليد متآمفتامين را نسبت به حفظ اوزان يا افزايش توليد هرويين، مقرون به صرفهتر ميبيند، چراكه اولين پيشنياز توليد هرويين، زمينهايي است كه بايد به كشت خشخاش سپرده شود. بنا بر گزارش 2018 UNODC تا پايان سال 2017، بيش از 263 هزار هكتار از زمينهاي غرب و جنوب و شمال غرب افغانستان، زير كشت خشخاش رفته اما حتي از بعد سودآوري به ازاي هزينه تمام شده هم، توليد هرويين در مقايسه با توليد متآمفتامين، گرانتر و با حاشيه سود كمتر است؛ از هر هكتار زمين زير كشت، حتي با بذرهاي اصلاح شده، حدود 8 كيلو ترياك به دست ميآيد. هر كيلو ترياك، بسته به مرغوبيت و زمان برداشت، حدود 8 درصد مورفين دارد اما ترياكتر و امساله، به درد توليد هرويين نميخورد و بايد از انباريهاي كهنه استفاده شود. براي توليد هر كيلو هرويين، بايد بيش از 12 كيلو ترياك به عنوان دورريز استحصال مورفين محاسبه شود. خريد پيشساز انيدريد استيك كه ظرف دهه اخير و به دنبال هدايت الگوي جهاني مصرف به سمت هرويين، از جدول شماره 2 كنوانسيون 1988، به جدول شماره يك منتقل شده هم، حالا بسيار دشوار است چون حتي دوستان شبكه افغاني قاچاق مواد مخدر در چين و هند و پاكستان هم، صرفنظر كردن از سود قاچاق انيدريد استيك را به محكوميتهاي سنگين و مجازاتهاي كمرشكن ترجيح دادهاند. از سوي ديگر، اتاق فكر شبكه بينالمللي قاچاق مواد مخدر از دو سال قبل، در حال انحراف تدريجي سياستهاي بازار عرضه و تقاضاي جهاني به سمت روانگردانهاست. گزارش 2018 دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم ملل متحد تاييد ميكند كه اگرچه هرويين افغانستان، همچنان در اروپا پر طرفدار است اما شدت گرفتن تحركات دولتها براي مقابله و زمينگير كردن هرچه بيشتر قاچاقچيان مواد بر پايه ترياك و به ويژه؛ هرويين، تجارت جهاني هرويين را نسبت به يك دهه قبل، مختل كرده و بنابراين، لازم است كه حداقل در يك بازه زماني، بازار هرويين به آرامش برسد و در چنين شرايطي، غير از متآمفتامين، هيچ گزينهاي قادر به رقابت با محبوبيت هرويين نيست. اما همانطور كه ارزاني هزينه توليد و نزديكي به شاهراههاي اصلي توزيع خرد و كلان مواد مخدر، باعث شد كه هرويين افغانستان، در بازار اروپا صدرنشين شود، اين شرايط براي توليد متآمفتامين هم قابل تعميم است. ناامني و جنگ در مناطق تحت سلطه طالبان و گروههاي تروريستي؛ شمال غرب، جنوب، مركز و جنوب غرب اين كشور، همسايگي با ايران به عنوان يكي از مهمترين مسيرهاي ترانزيت به سمت اروپا و ارزشمندي بازار عرضه و تقاضاي ايران به دليل وجود 4 ميليون مصرفكننده وابسته و معتاد به انواع مخدرها و مواد محرك، نابساماني شديد اقتصادي و رسوب فقر در افغانستان كه استقبال فقرزدگان افغان از هر فرصت شغلي پايدار و ناپايدار، قانوني و غيرقانوني را رقم ميزند، مهمترين دلايل تلاش شبكه بينالمللي قاچاق مواد مخدر براي ايجاد پايههاي مستحكم توليد متآمفتامين در افغانستان است. اما تا وقتي دولت افغانستان حاضر به امضاي كنوانسيون 1988 ملل متحد نشده، معادله كنترل واردات سودوافدرين و افزايش توليد شيشه؛ آن هم با ارزانترين قيمت در افغانستان را چطور بايد حل كرد؟
مركز تحقيقات، رهيافت و مطالعات بينالمللي مواد مخدر، ابتداي اين ماه در گزارشي به نقل از ديويد منسفيلد؛ استاد علوم سياسي بريتانيا نوشت: «توليدكنندگان افغانستاني به يك منبع ديگر روي آوردهاند؛ بوته افدرا. اين درختچههاي قرمز توت در مناطق خشك آسيا ميرويد و به دليل برخورداري از سودوافدرين طبيعي، مدتهاي مديدي است به عنوان داروي گياهي در درمان آسم، احتقان و ديگر مسائل تنفسي به كار ميرود. بسياري از كارخانههاي توليد هرويين در ولايت فراه افغانستان اين روزها پر از سطلهاي برگهاي افدراست كه براي توليد شيشه به كار ميرود. استفاده از اين روش، هزينههاي توليد را به نصف تقليل داده هرچند كه به گفته كشاورزان، قيمت برگ افدرا در سال جاري سه برابر شده است. خاستگاه اين گياه، ارتفاعات ۲۵۰۰ متري ولايات افغانستان است و سازمان ملل متحد ميخواهد از طريق رصد زميني و ماهوارهاي، ميزان كشت اين محصول را بررسي كند.»
استفاده از پيشسازهاي ارزانقيمت و جايگزين در آشپزخانههاي ايران
ايران، جز سوابق چند ده ساله در كشت خشخاش و توليد ترياك، حرف زيادي در توليد مخدرهاي سنگين نداشته اما از دهه 90 ميلادي كه افغانستان، به قطب توليد ترياك تبديل شد، انتخاب راههاي مواصلاتي ايران به عنوان امنترين و كمهزينهترين مسيرهاي ترانزيت توليدات افغانستان به قاره اروپا باعث شد كه هلال طلايي (افغانستان، ايران، پاكستان) در كانون توجه جهاني قرار بگيرد. از نيمه دهه 80 هم، چند تن از سران اصلي يا فرعي توليد متآمفتامين در آسياي جنوب شرقي، دانش خود را با شبكه ايراني قاچاق مواد مخدر در ازاي دريافتهاي چند صد ميليون توماني به اشتراك گذاشتند و از آن زمان، فعاليت آشپزخانههاي «شيشه» در اقصي نقاط ايران به يك منبع پرسود تبديل شد چون با وجود امضاي جمهوري اسلامي ايران پاي كنوانسيون 1988 در ابتداي دهه 70، محدوديتهاي جدي براي رصد واردات مهمترين پيشساز شيشه- سودوافدرين - اعمال نميشد و بنا بر اطلاعات «اعتماد»، نهادهاي بينالمللي كنترل و مقابله با قاچاق مواد مخدر، همواره اين اعتراض را به دولتهاي وقت ايران داشتند كه حجم توليد داروهاي سرماخوردگي حاوي سودوافدرين در ايران، تناسب قابل توجيهي با واردات 55 تني سالانه اين ماده موثره با كاربرد دوگانه ندارد. در نهايت، به دنبال همكاري مشترك وزارت بهداشت، ستاد مبارزه با مواد مخدر و پليس مبارزه با مواد مخدر، كاهش 50 تني واردات سودوافدرين در اوايل دهه 90، قيمت اين ماده موثره را تا چند برابر افزايش داد و همزمان، ميزان ماده موثره موجود در داروهاي سرماخوردگي هم تعديل شد تا مجموع اين اقدامات، تجزيه داروهاي سرماخوردگي و استحصال سودوافدرين را براي صاحبان آشپزخانههاي شيشه، به يك فرآيند شيميايي گران و پرضرر تبديل كند. اين اقدامات، افزايش 5 برابري قيمت خردهفروشي شيشه را به دنبال داشت و اين افزايش قيمت، تا ابتداي امسال هم بر مدار خود باقي ماند. به دنبال اعلام اخير دبير سابق شوراي عالي مبارزه با مواد مخدر استان تهران درباره كاهش 80 درصدي قيمت عمدهفروشي شيشه در كشور، «اعتماد» اين فرضيه را مطرح كرد كه ممكن است يكي از دلايل اين كاهش قيمت در بازار داخلي، پيروي شبكه بومي توليد از همتايان افغانستاني بوده و مواد موثره جديدي وارد چرخه توليد «شبه شيشه» شده باشد. بهطور معمول، متآمفتامين از تركيب سودوافدرين، يد، فسفر قرمز و حلالهاي لازم براي كريستاليزه كردن ماده به دست آمده ساخته ميشود اما حالا كه اين پيشساز اصلي، در فهرست مواد تحت كنترل دولت ايران قرار گرفته، در برخي آشپزخانهها ميتوان از متكاتينون (سنتز استون صنعتي و فنيل پروپانول به عنوان پيشساز) سراغ گرفت و در برخي ديگر از آشپزخانهها و در فهرست مواد موثره بايد دنبال رد پاي «نمك حمام» گشت. شنيدههاي «اعتماد» حكايت از آن دارد كه برخي فعالان توليد «شبه شيشه»، از «مفدرون» به عنوان ماده موثره استفاده ميكنند كه اگر اين شيوه توليد، فراگيري زيادي داشته باشد، بايد فرض را بر اين گذاشت كه علاوه بر سنتز شيميايي اين ماده موثره، حالا قاچاق برگهاي خشكيده «قات» كه داراي مفدرون طبيعي است هم بايد در فهرست اولويتهاي دستگاه مقابله قرار بگيرد. اما يكي از شنيدههاي نگرانكننده، اين است كه هنوز، سودوافدرين كه اصليترين پيشساز متآمفتامين است، در بازار داخلي ايران، پنهان از چشم دستگاه مقابله و در دسترس توليدكنندگان پرسابقه شيشه است. صرفنظر از اينكه آيا اين ماده موثره به صورت قاچاق وارد كشور شده يا نشت واردات قانوني است، «اعتماد» شنيده كه آن تعداد معدود توليدكنندگان متآمفتامين كه خوشنامي خود را با چند ريال سود بيشتر تاخت نزدهاند و همچنان، متآمفتامين نسبتا خالص با سودوافدرين توليد ميكنند، براي قيمتگذاري محصول نهايي، ديگر از روند بازار تبعيت نميكنند، بلكه هر گرم از كريستال شفاف و سفيدرنگي كه از لابراتوارهاي اين گروه سرشناس و ناپيدا بيرون ميآيد، حدود 500 هزار تومان برچسب قيمت ميخورد كه خريدارانش هم، مريي و در دسترس نيستند و البته هيچ ردپايي هم در گزارشهاي رسمي قيمت مخدرها و محركها به جا نميگذارند.
به دنبال نابسامانيهاي اقتصاد جهاني، شبكه قاچاق مواد مخدر افغانستان، افزايش توليد متآمفتامين را نسبت به حفظ اوزان يا افزايش توليد هرويين، مقرون به صرفهتر ميبيند، چراكه اولين پيشنياز توليد هرويين، زمينهايي است كه بايد به كشت خشخاش سپرده شود.
آن تعداد معدود توليدكنندگان كه همچنان، متآمفتامين نسبتا خالص با سودوافدرين توليد ميكنند، براي قيمتگذاري محصول نهايي، ديگر از روند بازار تبعيت نميكنند، بلكه هر گرم از كريستال سفيدرنگي كه از لابراتوارهاي اين گروه بيرون ميآيد، حدود 500 هزار تومان برچسب قيمت ميخورد.