نگراني از مرگ برجام
عبدالرضا فرجي‌راد
همان‌گونه كه علي‌اكبر صالحي، معاون رييس‌جمهور و رييس سازمان انرژي اتمي كشورمان هم گفته است، وقتي جمهوري اسلامي ايران وارد گام پنجم شود، تقريبا برجام به نقطه صفر نزديك مي‌شود و خاصيت خود را كاملا ازدست مي‌دهد. هيچ‌كس نه در ايران و نه در كشورهاي ديگر باقي‌مانده در اين توافق، نمي‌خواهند كه برجام كاملا از ميان برود. مقام‌هاي ايران به همين دليل در حال تامل بيشتر در مورد زمان اجرايي كردن اين گام هستند. اروپايي‌ها هم همچنان از تلاش باز نايستاده‌اند،
هر چند در عيان گفت‌وگو و مذاكره‌اي در جريان نيست، اما تلاش‌هاي آنها هنوز متوقف نشده است. چين و روسيه هم به‌شدت در مورد اين مساله حساس هستند، در نتيجه من تصور مي‌كنم كه سفر اخير محمدجواد ظريف، وزير امور خارجه كشورمان به مسكو و پكن هم در راستاي مشورت با شركاي ايران در همين زمينه بود. در اين سفرها كشورهايي از گروه 1+4 كه با سياست‌هاي امريكا در مورد برجام مخالف هستند، نظرات خود را با طرف ايراني در ميان گذاشتند. قطعا اين مشورت‌ها مي‌تواند در نحوه تصميم‌گيري نظام جمهوري اسلامي ايران، درمورد گام پنجم موثر باشد، هر چند كه نمي‌توان گفت كه ايران براساس گفته‌هاي كشور ديگري تصميم خود را عملي مي‌كند، اما مي‌توان گفت كه اين مشورت‌ها و ملاحظات كه از سوي كشورهاي شريك مطرح مي‌شود، به جلسات شوراي امنيت ملي كه براي تصميم‌گيري در مورد زمان، نحوه و ابعاد گام پنجم برگزار مي‌شود، انتقال پيدا خواهد كرد و مجموع شرايط بين‌المللي در كنار مصالح و منافع ملي، مورد ارزيابي قرار مي‌گيرد تا گام پنجم براساس برنامه‌ريزي قبلي برداشته شود يا اندكي تاخير در اجراي آن براي فرصت به مذاكره بيشتر و احتمال گشايشي در بي‌عملي طرف‌هاي اروپايي برجام، فراهم شود. به هر تقدير، از زمان سفر حسن روحاني، رييس‌جمهور اسلامي ايران به ژاپن، زمان چنداني نگذشته است و رييس‌جمهور هم در پايان اين سفر خبر دادند كه پيشنهادهايي از سوي ايران و راهكارهايي از سوي ژاپن براي حل و فصل مسائل موجود، ارايه شده است. تا جايي كه من اطلاع دارم، هنوز ژاپني‌ها به صورت مستقيم جواب تهران را در مورد عملي بودن يا غيرعملي بودن اجراي پيشنهادهاي ايران نداده‌اند. به هر تقدير، آبه شينزو و مقام‌هاي ارشد ژاپني هم مي‌دانند كه روزنه تنگ زماني براي اقدام وجود دارد و...
اگر از اجراي خواست تهران ناتوان باشند، حتما اين موضوع را به اطلاع طرف ايراني مي‌رسانند. اما شواهد نشان مي‌دهد كه ژاپني‌ها همچنان در تلاش هستند و مشورت‌هايي هم كه با چين و روسيه انجام شده است در كنار تحرك هر چند ناچيز اروپايي‌ها براي نجات برجام ممكن است كه هنوز اميدي براي گشايش در عملي شدن تعهدات طرف‌هاي باقي‌مانده در برجام باقي گذاشته باشد.
رييس كميسيون اروپا، اورسلا ون درلاين، به‌تازگي اعلام كرد كه حفظ برجام به‌شدت سخت شده است و نگه داشتن آن روز به روز مشكل‌تر مي‌شود. اين اظهارات مقام‌هاي اروپايي، چندان دور از واقعيت نيست. بعد از اينكه ايران، پس از يك سال صبوري در برابر عدم اجراي تعهدات طرف‌هاي برجام تصميم گرفت گام‌هاي تقابلي خود را در چارچوب برجام اجرايي كند، اروپايي‌ها به‌تدريج در حال نااميد شدن از حيات برجام هستند. اما حقيقت ديگري كه وجود دارد اين است كه اروپايي‌ها علاقه‌اي ندارند اعلام كنند برجام از بين رفته است. اروپايي‌ها هنوز كورسوي اميدي دارند كه شرايط دست‌كم در مورد اجراي تعهدات طرف ايراني به بهار امسال بازگردد. شعله سوسوزن اين اميد، هنوز از تلاش‌هايي كه از سوي ژاپن، عمان و فرانسه ادامه يافته است، جان مي‌گيرد.
واقعيت ديگر در مورد موضع اروپا اين است كه اروپايي‌ها اميدوارند با تعلل در تصميم‌گيري
به نوعي زمان بيشتري براي خود بخرند. مشخص است اگر اروپايي‌ها اعلام كنند كه از برجام خارج شده‌اند يا برجام بميرد، بايد اقداماتي جايگزين انجام دهند و گام‌هايي عملي در اين زمينه بردارند. اگر اروپايي‌ها بخواهند در شرايطي كه تعهدات زمين مانده خودشان اجرا نشده، به بهانه زمين ماندن تعهدات ايران برجام را از بين ببرند، بايد اقدامات ناگزير بعد از آن را هم انجام دهند و مي‌دانند كه نتيجه اقدامات بعد از مرگ برجام افزايش تنش‌ها خواهد بود. هيچ‌كس در اروپا خواستار افزايش تنش در منطقه نيست. سيل مهاجرت در اروپا كه ناشي از تنش‌ها در خاورميانه است، تاكنون مشكلات و بحران‌هاي زيادي براي كشورهاي اروپايي ايجاد كرده است و به مسائلي همچون گرايش‌هاي ملي‌گرايانه و نژادپرستانه و نگراني از تروريسم در اين قاره دامن زده است. براي اروپا، مرگ برجام، يك بحران جديد به مسائل جاري همچون بحران‌هاي سوريه، يمن و ليبي اضافه مي‌كند كه رويارويي با آن مشكل است.
در نتيجه اين نگراني‌ها اروپايي‌ها تمايلي ندارند كه برجام را مرده اعلام كنند و اقدام‌هاي ناگزيري را در پي آن اجرا كنند. در شرايط مرگ برجام، اروپايي‌ها مجبور به همراهي بيشتر با دولت امريكا خواهند شد؛ دولتي كه پايتخت‌هاي اروپايي تقريبا يك‌صدا عامل و مقصر شرايط كنوني برجام مي‌دانند. وقت خريدن اروپايي بخشي هم به اين دليل است كه اميدوارند انتخابات در امريكا برگزار شود و زمامدار كنوني كاخ سفيد بركنار شده تا راهي براي حل و فصل مشكلات يا گفت‌وگويي ميان تهران و واشنگتن ايجاد شود.
ايران هم همزمان نگراني‌هاي متعددي از فروپاشي برجام دارد. چين و روسيه هر چند در مقام بيانيه‌هاي سياسي تاكنون با ايران همراهي كرده‌اند به ويژه روسيه، همواره مقصر اقدامات متقابل و كاهش تعهدات ايران را واشنگتن اعلام كرده‌اند، اما در صورت گذشتن ايران از مرزي در كاهش تعهدات هسته‌اي، روس‌ها هم ممكن است حساسيت بيشتري به فعاليت‌هاي هسته‌اي ايران نشان دهند. طبيعتا نمي‌توان انتظار داشت كه روسيه و چين تا هر جايي با ايران همراهي كنند. درنتيجه فعلا اميد همه 6 كشوري كه در برجام باقي مانده‌اند اين است كه راهي پيدا كنند كه شرايط اندكي براي اجراي مفاد آن هموارتر شود، چراكه در صورت استمرار روند كاهش اجراي تعهدات برجامي، همه طرف‌ها به نوعي دچار ضرر خواهند شد.