كارگردان جسور، مادر مهربان
حبيب ايل‌بيگي
يـادم مـي‌آيـد در دوره كارشناسي‌ارشد، مشغول نوشتن كتابي درباره بازيگران مطرح سينماي ايران در پيش از انقلاب بودم. حقيقت اين است كه تا آن زمان نمي‌دانستم كه بازيگر توانمندي چون شهلا رياحي دست به تجربه كارگرداني هم زده و در زمان خودش، فيلمي قابل توجه ساخته است. اغلب ما ايراني‌ها خانم رياحي را به عنوان بازيگري مي‌شناسيم كه مي‌توان او را يكي از پيشروها در اين هنر معرفي كرد، اما زاويه نگاه من بيشتر بر كارگرداني او متمركز بوده و هست. همه ما حال و هواي سينماي پيش از انقلاب را مي‌شناسيم، خصوصا نگاه جنسيت‌زده و تاحدودي تحقيرآميز به جنس زن. شهلا رياحي از آن جمله هنرمنداني است كه در اين دوران نه‌چندان دلچسب، نام خود را به عنوان يك كارگردان جست‌وجوگر مطرح مي‌كند. كاري كه تا آن زمان كمتر كسي جرات و جسارت نزديك شدن به آن را داشت. رياحي با اين كار خود باعث شد كه دست‌اندركاران زن سينما كه اغلب به عنوان يك ابزار در فيلم‌ها حضور داشتند، به توانايي‌هاي پنهان خود واقف شوند و سويي ديگر از استعدادهاي‌شان را بروز دهند. كساني كه درباره سينماي پيش از انقلاب مطالعه كرده‌اند به خوبي مي‌دانند كه سختي كار يك كارگردان فيلم‌اولي، آن هم يك زن، تحمل چه مشقاتي را مي‌طلبيده و چه زحماتي را تحميل مي‌كرده. به گمان من جرقه جسارت كارگرداني زنان در سينماي پيش از انقلاب كه البته پس از انقلاب هم ادامه پيدا كرد، تا حد زيادي مديون هنرمندي خودساخته چون رياحي است. نكته ديگر درباره ايشان، ايفاي نقش‌هاي موثر از شخصيت «مادر» است. نقش‌هايي كه پس از انقلاب چهره و هنر او را دوست‌داشتني‌تر كرد و تصويري ديگر از خانواده ايراني ارايه داد. ايفاي بسيار خوب اين نقش‌ها نشان‌دهنده اين است كه رياحي ذاتا يك مادر مسوول ايراني است و باورپذيري نقش‌هايش هم ريشه در همين امر دارد. تصويري كه اين هنرمند از مادر و مادربزرگ‌هاي ايراني ارايه كرده، تقريبا تصويري منحصر به خود اوست و به همين دليل است كه منتقدان او را بازيگري با نشان‌ها و شيوه بازيگري خاص معرفي كرده‌اند. همه ما مي‌دانيم كه در عالم سينما، نقش بزرگ و كوچك وجود ندارد بلكه نقش‌آفريني بزرگ و كوچك وجود دارد و رياحي از آن جمله بازيگراني بود كه كوچك‌ترين نقش‌ها را به بهترين نحو ايفا مي‌كرد تا حدي كه در پايان هر فيلم و سريال، تصويرش بيش از ديگران در ذهن هر بيننده حك مي‌شد.