سارا معصومي
در حالي كه دولت دونالد ترامپ، اقدام بحق ايران در كاهش تعهدات هسته‌اي را باج خواهي هسته‌اي خوانده بود، اكنون مشخص شده كه اروپا شرافت خود را به باج‌خواهي امريكا فروخته است.
تلاش براي نجات توافق هسته‌اي به جدال ميان ايران و اروپا تبديل شده است. امريكا به عنوان بازيگري كه يك سال و نيم پيش راه خود را از روسيه، چين، فرانسه، بريتانيا و آلمان در برجام جدا كرد در اين مدت از هيچ تلاشي براي اجماع‌سازي عليه تهران فروگذار نبود و همزمان با سياست فشار حداكثري عليه ايران فشار حداكثري را هم بر متحدان خود در اروپا وارد كرد تا آنها را از توافق هسته‌اي با تهران دور كرده و به ايده دونالد ترامپ رييس‌جمهور امريكا نزديك‌تر كند. ايده‌اي كه در آن برجام كه دونالد ترامپ از آن با عنوان توافق باراك اوباما ياد مي‌كند بايد جاي خود را به «توافق ترامپ» بدهد. توافقي كه مختصات واحدي براي آن از سوي دولت ترامپ ارايه نشده است اما گفته مي‌شود كه ديگر يك توافق صرفا هسته‌اي نخواهد بود بلكه فعاليت‌هاي منطقه‌اي و آزمايش‌هاي موشكي ايران را هم شامل مي‌شود. روز چهارشنبه سه كشور اروپايي حاضر در برجام در اعلاميه‌اي در اعتراض به توقف پايبندي ايران به محدوديت‌هاي فني اعلام شده در برجام، مكانيسم حل و فصل اختلاف در توافق هسته‌اي را فعال كردند. اقدامي كه با اعتراض شديد ايران و انتقادهاي دو عضو ديگر برجام يعني چين و روسيه روبه رو شد. سه كشور اروپايي براي توجيه اين اقدام خود تاريخچه آنچه بر برجام از ارديبهشت 97 تا به امروز گذشته را تقطيع كردند. در حالي كه ايران تا يك سال پس از خروج امريكا از توافق هسته‌اي به تمام تعهدات خود پايبند ماند و بيش از 15 گزارش آژانس بين‌المللي انرژي اتمي گواه آن است و از ارديبهشت ماه سال جاري با استناد به ماده 36 برجام در پاسخ به نقض توافق از سوي ديگري اقدام به كاهش تعهدات برجامي كرد اما اروپايي‌ها دليل متوسل شدن به سازوكار حل و فصل اختلاف را خلف وعده برجامي ايران آن هم بدون توجه به نقض توافق توسط امريكا و حتي خود سه كشور اروپايي مي‌دانند. در حالي كه سه كشور اروپايي ادعا مي‌كنند دليل متوقف شدن رابطه‌هاي تجاري، مالي و بانكي ايران تحريم‌هاي امريكا است اما در يك سال و نيم گذشته هيچ تلاش درخوري از سوي آنها براي راه‌اندازي سازوكار موسوم به اينستكس هم صورت نگرفت.در اين ميان چهره‌اي چون امانوئل مكرون، رييس‌جمهور فرانسه همزمان با تلاش براي نزديك كردن ايران و امريكا به ميز مذاكره هرازچندگاهي از تمايل كشورهاي اروپايي براي توافقي جديد با ايران خبر مي‌داد. ادعايي كه هفته گذشته از زبان بوريس جانسون نخست وزير بريتانيا هم تكرار شد و مورد استقبال شخص دونالد ترامپ هم قرار گرفت.
در چنين شرايطي محمدجواد ظريف، وزير امور خارجه كه چند روز گذشته را در هند گذرانده است در پيامي در توييتر به ادعاي كشورهاي اروپايي در اين باره كه به تعهدات‌شان تحت برجام پايبند بودند واكنش نشان داده و ليستي از بايدهاي تعيين شده براي كشورهاي اروپايي در برجام كه به آن عمل نكردند را منتشر كرد و نوشت: «سه كشور اروپايي (فرانسه، انگليس و آلمان) ادعا كرده‌اند كه به تعهدات‌شان تحت برنامه جامع اقدام مشترك پايبند بودند. (اما) بررسي واقعيت: -
واردات صفر نفت ايران
تحريم بانك‌هاي ايراني و عدم اتصال به سوييفت
عدم اجراي وضعيت مسدود سازي (حمايت از شركت‌هاي اروپايي در قبال تحريم‌هاي امريكا عليه ايران)
خروج شركت‌هاي اروپايي از ايران
شكست حتي در فروش كالاهاي معاف شده از تحريم‌ها نظير غذا و دارو»
ظريف در ادامه پيام توييتري خود نوشت: «اين چيزي است كه سه كشور اروپايي پس از خروج امريكا از برجام به آن مشغول بوده‌اند. بررسي واقعيت 2:
صدور بيانيه‌هاي پوچ
نقض قوانين خود با سر فرود آوردن در برابر تحريم‌هاي فراسرزميني امريكا
ناديده گرفتن 3 بار اعلام ايران براي فعال سازي مكانيزم حل اختلاف
ايجاد سازوكار اينستكس بدون حتي يك تراكنش مالي. ديگر بس است.»
ظريف همچنين در پيام سوم خود در توييتر نوشت: «سه كشور اروپايي فكر مي‌كنند كه در حال زندگي در قرن 19 هستيم زماني كه آنها به كشورها ديكته مي‌كردند، دروغ مي‌گفتند و از آن عبور مي‌كردند.
ايران مكانيزم حل اختلاف را فعال كرد.
ايران كسي نبود كه توافق را از محتواي آن تهي كرد- اين كشورهاي اروپايي بودند.
جبران (خروج) امريكا (از برجام) را فراموش كنيد به تعهدات خودتان عمل كنيد، حتي فقط يكي.»
اروپا تسليم مافياي ترامپ
تنها ساعاتي پس از اين توييت‌هاي وزير خارجه ايران بود كه روزنامه امريكايي واشنگتن پست در گزارشي به افشاگري درباره تسليم شدن اروپا در برابر فشارهاي امريكا و فعالسازي مكانيسم حل و فصل اختلاف پرداخته و نوشت: دونالد ترامپ چند روز قبل در پيامي محرمانه به سه كشور اروپايي حاضر در برجام هشدار داده بود كه در صورت عدم همراهي با سياست‌هاي ضد ايراني واشنگتن، با اعمال تعرفه بر خودرو مواجه مي‌شوند.اين روزنامه به نقل از چند مقام اروپايي مطلع در اين زمينه نوشت كه دونالد ترامپ به‌طور محرمانه به آلمان، انگليس و فرانسه پيام ارسال و آنها را تهديد كرده بود كه در صورت خودداري از فعال كردن ساز و كار حل اختلافات در برجام، تعرفه ۲۵ درصدي بر خودروهاي اروپايي وضع خواهد كرد.
براساس ترجمه خبرگزاري فارس از اين گزارش، «جرمي شاپيرو » تحليلگر انديشكده شوراي روابط خارجي اروپا در اين باره گفت كه تهديد به اعمال تعرفه از سوي امريكا يك تاكتيك مافيايي است. او گفت: «تهديد به اعمال تعرفه، تاكتيكي مافياگونه است و روابط ميان كشورهاي متحد نبايد اين‌طور باشد.»
يك مقام ارشد امريكايي نيز درباره هشدار دولت ترامپ به سه كشور اروپايي در زمينه اعمال تعرفه بر خودرو گفت: ما آشكار ساخته‌ايم كه برجام توافقي وحشتناك است.البته اين مقام امريكايي اذعان كرد كه پيش از تهديد اروپايي‌ها، سه كشور ياد شده در پي فعال ساختن ساز و كار حل اختلافات در برجام بودند.
در حالي كه دولت‌هاي سه كشور اروپايي تا زمان تنظيم اين گزارش له يا عليه گزارش واشنگتن‌پست اظهارنظري نكرده‌اند اما «آنه‌گرت كرامپ-كارن باوئر» وزير دفاع آلمان كه در يك نشست خبري در لندن پايتخت انگليس صحبت مي‌كرد، گزارش اخير روزنامه «واشنگتن‌پست» در مورد فشار واشنگتن به اروپايي‌ها را تأييد كرد.اين مقام ارشد دولت آلمان روز پنجشنبه تأييد كرد كه كاخ سفيد كشورهاي اروپايي را تحت فشار قرار داده تا با فعال كردن سازوكار محل اختلاف توافق هسته‌اي، تحريم‌هاي شوراي امنيت سازمان ملل متحد عليه ايران را احيا كنند.وزير دفاع آلمان هرچند امروز اين گزارش را تأييد كرد، اما مدعي شد كه تصميم كشورهاي اروپايي براي فعال كردن سازوكار حل اختلاف، تحت فشار امريكا انجام نگرفته و اروپايي‌ها مستقلا اين تصميم را اتخاذ كرده‌اند.وي همچنين گفت اروپا به «كارزار فشار حداكثري» كه سياست رسمي امريكا در قبال ايران است، نپيوسته است.
همزمان با اين تحولات، «ريچارد گلدبرگ» دستيار سابق مشاور امنيت ملي كاخ سفيد نيز مي‌گويد كه اگر انگليس از برجام خارج نشود، توافق تجاري با امريكا پس از خروج از اتحاديه اروپا را به خطر مي‌اندازد.براساس ترجمه خبرگزاري فارس از نوشته روزنامه «گاردين»، گلدبرگ كه تا هفته گذشته دستيار مشاور امنيت ملي دولت امريكا بود، در مصاحبه‌اي گفته است: «سوالي كه بايد از نخست‌وزير انگليس بوريس جانسون پرسيده شود اين است: «با حركت به سمت برگزيت (خروج از اتحاديه اروپا)، از آنجا كه حاميان برگزيت از توافق هسته‌اي [با ايران] خوش‌شان نمي‌آيد، از شما مي‌خواهند از توافق هسته‌اي خارج شويد. هنگامي كه بعد از ۳۱ ژانويه (۱۱ بهمن) براي مذاكرات مربوط به توافق تجارت آزاد با امريكا به واشنگتن بياييد چه خواهيد كرد؟قطعا به سود او (جانسون) و مردم بريتانياي كبير خواهد بود كه به رييس‌جمهور دونالد ترامپ ملحق شوند، به امريكا ملحق شوند، كه سياست خارجي خود را از بروكسل دور كنيد و به كمپين فشار حداكثري بپيونديد تا امنيت همه ما حفظ شود.
محمدجواد ظريف ساعتي پس از اين افشاگري واشنگتن‌پست با انتشار تصوير اين گزارش در توييترش نوشت: «تسليم‌شدن [اروپا مقابل امريكا] تأييد شد. تروييكاي اروپايي باقي‌مانده‌هاي برجام را، براي اجتناب از تعرفه‌هاي جديد ترامپ، فروخت.دوستان من، اين فايده‌اي ندارد. شما فقط اشتهاي او را تحريك كرديد. قلدر دبيرستان خود را به ياد داريد؟اگر مي‌خواهيد شرافت خود را بفروشيد، بفرماييد. اما ظاهري اخلاقي/قانوني به خود نگيريد. شما آن را نداريد.
قمار پرخطر اروپا با برجام
در حالي كه اروپا مي‌گويد هدف از فعالسازي مكانيسم حل و فصل اختلاف حفظ برجام است و برخي منابع اروپايي هم تاكيد دارند كه سه كشور اروپايي پيش از تهديد تعرفه‌اي امريكا هم تصميم خود را براي فعالسازي اين مكانيسم گرفته بودند اما راستي آزمايي اين ادعاي اروپايي‌ها تقريبا غيرممكن است و همزمان تاثيرش را بر نگاه تهران به بروكسل به عنوان شريكي غيرقابل اعتماد در توافق هسته‌اي گذاشته است. اين بار در سال 2020 همان تجربه‌اي براي ايران تكرار شد كه در سال 2005 و پس از توافق با تروييكاي اروپايي رخ داد. در آن مقطع نيز اروپايي‌ها نتوانستند در برابر هشدارها و تهديدهاي امريكا مقاومت كنند و ترجيح دادند از توافق با تهران خارج بشوند. امريكا سياست فشارحداكثري عليه تهران را با هدف به پاي ميز مذاكره كشاندن ايران انجام داد و اكنون تنها راه براي به ثمر نشستن آن را همراهي كشورهاي اروپايي با خود و اجماع‌سازي عليه ايران مي‌داند. محمدجواد ظريف مي‌گويد توپ در زمين اروپا است اما اروپايي‌ها اعتقاد دارند كه ايران غيرممكن را از آنها مطالبه مي‌كند چراكه اروپا از عهده مقابله با تحريم‌هاي يك جانبه امريكا برنمي آيد. در حال حاضر اصلي‌ترين سوال اين است كه آيا اروپا به سمت فعالسازي مكانيسم ماشه به معناي بازگرداندن قطعنامه‌هاي فصل 7 عليه ايران مي‌رود يا خير؟ بسياري از كارشناسان احتمال قرار گرفتن اروپا در اين مسير به خصوص با توجه به مخالفت چين و روسيه را اندك مي‌دانند. انستيتو خاورميانه در تحليلي در اين باره مي‌نويسد: سوال اين است كه حالا چه اتفاقي رخ مي‌دهد؟ به نظر مي‌رسد كه مقام‌هاي اروپايي قصد دارند تا انتخاب رييس‌جمهور بعدي در امريكا صبر كنند و به همين دليل بود كه تمام تلاش خود را به كار گرفتند تا با بازگشت تحريم‌هاي امريكا، برجام را دفن نكنند. اما نكته‌اي كه آنها بايد مدنظر داشته باشند اين است كه حتي اگر ترامپ در انتخابات پايان 2020 برنده هم نشود باز همزمان براي قراردادن وضعيت پرونده ايران در نقطه‌اي كه جانشين وي هم قدرت مانور چنداني نداشته باشد، دارد. در چنين صورتي حتي تغيير سكاندار كاخ سفيد هم در پرونده ايران كمكي به اروپا نخواهد كرد. بهترين راه براي مقام‌هاي كشورهاي اروپايي اين است كه منافع مشترك اروپا و امريكا در منطقه غرب آسيا را شناسايي كرده و به جاي وقت هدر دادن براي خواندن و قضاوت كردن توييت‌هاي رييس‌جمهور امريكا بر اقدام‌هاي عملي سرمايه‌گذاري كنند. همزمان بايد تمام تلاش خود را به كار بگيرند تا پيش از آغاز يك بحران ديگر، امريكا و ايران را پشت ميز مذاكره بنشانند البته اگر پيش از آنها روسيه و چين چنين كاري نكنند.
نيويورك تايمز نيز در اين باره نوشت: اروپا با تهديد به نابودي برجام به نيت حفظ اين توافق در حقيقت دست به يك قمار زده است. اين تصميم در بدترين زمان ممكن صورت گرفت و مي‌تواند نتيجه‌اي درست برعكس آنچه اروپا انتظار دارد داشته باشد. فعالسازي مكانيسم حل و فصل اختلاف در برجام در حقيقت ساعتي را به راه انداخته كه كميت و كنترل عقربه‌هاي آن در دست اروپا نيست و هرلحظه رفتاري از سوي رهبران ايران يا امريكا مي‌تواند بر آن تاثير بگذارد.
در حالي كه ايران مي‌گويد اروپا در برابر فشار حداكثري امريكا كوتاه آمده و اروپايي‌ها هم چنين چيزي را رد مي‌كنند اما به نظر مي‌رسد كه يكي از ابتدايي‌ترين اهداف اروپا اين بوده كه مانع از قرار گرفتن ايران در مسير كره شمالي بشود. ناتالي توسي از مشاوران فدريكا موگريني در اين باره مي‌گويد: اگر اروپايي‌ها يك استراتژي داشته باشند آن هم خريد زمان است . آنها اميدوار هستند كه با فعالسازي مكانيسم حل و فصل اختلاف بتوانند ترامپ را راضي نگاه دارند و اين رويه را تا نوامبر سال آتي و انتخابات در امريكا ادامه بدهند. اروپايي‌ها اعتقاد دارند كه هرچند ايران در گام آخر اعلام كرد كه هيچ محدوديت تعيين شده‌اي بر برنامه هسته‌اي خود را رعايت نخواهد كرد اما به نظر نمي‌رسد كه از اين فراغ بال هسته‌اي در اين مقطع براي حركت كردن به سمت سلاح هسته‌اي استفاده كند.
همزمان اروپايي‌ها اميدوار هستند كه بتوانند ايران و امريكا را بر سر ميز مذاكره‌اي بنشانند كه به حصول توافقي منتهي شود كه نام ترامپ را بر پيشاني داشته باشد . توافقي كه شايد با برجام فعلي هم تفاوت چنداني نداشته باشد اما حداقل نام اوباما را كه مورد حساسيت ترامپ است را يدك نمي‌كشد. با اين‌همه مشخص نيست كه ايران هم در زمين بازي كه اروپا تعريف كرده تا ماه نوامبر توپ خواهد زد يا خير.
وندي شرمن، مذاكره كننده ارشد امريكا با ايران در دوره رياست‌جمهوري باراك اوباما نيز اين اقدام اروپايي‌ها را پرخطر دانسته و مي‌گويد: اين حركت مي‌تواند پايان توافق هسته‌اي با ايران را نزديك‌تر از پيش كند.
در حالي كه ايران خواهان برداشته شدن تحريم‌هاي هسته‌اي تا پيش از مذاكره مجدد با امريكا در قالب 1+5 است اما بعيد به نظر مي‌رسد كه ترامپ با اميدواري كه به سياست فشار حداكثري بسته در سد تحريمي كه به ظن خود عليه تهران ساخته است خللي ايجاد كند.