فارسي‌يا دري؟
علي‌اشرف صادقي
زبان فارسي همان طوري كه از نام آن پيداست منسوب به استان فارس است. در زمان اشكانيان زباني كه رسميت داشت زبان پهلوي بود. پهلوي منسوب به پهله است و نام آن شمال شرقي ايران كنوني از مرو تا قومس (سمنان كنوني) بوده است. اما اين نام رفته‌رفته به غرب ايران، از ري تا قم و اصفهان و همدان و قزوين و ابهر و زنجان و بخش‌هايي از آذربايجان اطلاق شد و بخشي از منطقه‌اي كه قبلا پهله ناميده مي‌شد خراسان نام گرفت. خراسان در لغت به معني شرق است، يعني محلي كه خورشيد از آنجا طلوع مي‌كند. رفته‌رفته دايره اطلاق نام خراسان وسعت يافت و هرات را نيز دربر گرفت. با سقوط اشكانيان و روي كار آمدن ساسانيان كه از پارس بودند زبان آنان كه پارسيگ ناميده مي‌شد، زبان رسمي ايران شد و زبان پهلوي كه امروز آن را پارتي- منسوب به قوم پارت يا همان اشكانيان- هم مي‌نامند رفته‌رفته عقب‌نشيني كرد و جاي خود را به زبان پارسيگ داد اما در عين حال عناصري از آن وارد زبان پارسيگ شد. پايتخت ساسانيان ابتدا شهر اصطخر، نزديك تخت جمشيد كنوني، بود كه مسقط‌الراس آنها بود؛ اما ساسانيان در قرن چهارم ميلادي پايتخت را از اصطخر به جنديشاپور در خوزستان منتقل كردند و پس از مدتي نيز آن را از جنديشاپور به مداين يا طيسفون انتقال دادند. زبان پارسيگ نيز همراه با پادشاهان ساساني و درباريان و ديوانيان و سپاهيان از فارس به مداين منتقل شد. حكومت ساسانيان نزديك به 425 سال طول كشيد. در ظرف اين مدت زبان آنان نيز به تدريج تحول پيدا كرد؛ به طوري كه در اواخر حكومت آنان شكل گفتاري پارسيگ يا زبان تداول مردم با آنچه در كتاب‌ها و اسناد نوشته مي‌شد تفاوت پيدا كرد. اين تفاوت اساسا در پايتخت بسيار محسوس بود. در آن دوره به پايتخت «دَر» گفته مي‌شد كه به معني همان چيزي است كه براي ورود و خروج از آن استفاده مي‌شود و امروز در كلمه «دربار» باقي مانده است. به زبان تداول مردم پايتخت نيز دري گفته مي‌شد، يعني زبان پايتخت، همان‌طور كه امروز به زبان مردم تهران زبان يا گويش يا لهجه تهراني گفته مي‌شود. در طول دوره ساساني اقوام مهاجم آسياي مركزي- هياطله و تركان- كوشش مي‌كردند براي يافتن چراگاه و مناطق خوش‌آب و علف به درون ايران بيايند. ساسانيان براي جلوگيري از هجوم آنان پادگان‌هاي مستحكمي در خراسان ايجاد كرده بودند و مرتبا از طيسفون به آنجا سرباز مي‌فرستادند. رفت و آمد دائم سربازان و كارمندان دولتي و پادشاهان و شاهزادگان به خراسان موجب شد كه به تدريج زبان مردم پايتخت يعني زبان دري به خراسان منتقل شود و جايگزين زبان پهلوي يا پارتي گردد.
آخرين آثار زبان پهلوي به عنوان زبان زنده مربوط به حدود اواخر قرن ششم ميلادي بوده است. از اين پس زبان خراسان زبان دري يا زبان پارسي دري ناميده شد. سپس پارسي دري به معني زباني است كه اصل آن از پارس است اما مربوط به «در» يا پايتخت است. به تعبير ديگر معناي آن زبان پارسي پايتخت است. با روي كار آمدن نخستين سلسله‌هاي مستقل ايراني مشرق ايران اين زبان، زبان رسمي دربارهاي اين پادشاهان شد و شعرا و نويسندگان نيز به اين زبان شعر گفتند و كتاب نوشتند و به تدريج به ساير نقاط ايران هم گسترش پيدا كرد. از جمله به ماوراءالنهر يا آسياي مركزي كه قلمرو زبان سغدي بود. در متون عربي به پارسي دري «الفارسيه الدريه» گفته مي‌شد. ابن مقفع در قرن دوم هجري مي‌نويسد بهترين شكل فارسي دري آن گونه‌اي از آن است كه در مدائن و در بلخ رايج است. رفته‌رفته از تعبير «فارسي دري» كلمه دري حذف شد و فارسي يا پارسي باقي ماند. در طول هزار سال گذشته به اين زبان اساسا فارسي گفته شده نه دري. در قرن حاضر كه در كشورهاي افغانستان و تاجيكستان گرايش‌هاي ملي‌گرايانه پيدا شد، عده‌اي در اين دو كشور كوشش كردند براي فارسي متداول در اين دو كشور نام‌هاي جداگانه‌اي انتخاب كنند. در تاجيكستان كه نامي جديد است اين زبان را با القاء روس‌ها تاجيكي ناميدند؛ درحالي كه نويسنده بزرگ تاجيكستان صدرالدين عيني زبان خود را فارسي دانسته است. در افغانستان هم در سال 1344 به دلايل سياسي كلمه فارسي به دري تبديل شد و فارسي ناميدن اين زبان به كلي ممنوع اعلام شد. سياستمداران افغان گفتند فارسي زباني است مربوط به ايران شيعه مذهب و زبان ما با فارسي ارتباط ندارد و نام آن دري است. در حالي كه دانشمندان افغان مي‌دانستند كه آنچه به سه نام فارسي و دري و تاجيكي ناميده مي‌شود يك زبان است. امروز مردم افغانستان هم جدا از نام رسمي دري، زبان خود را فارسي مي‌دانند. در ادوار قبل از اسلام در بلخ زبان ديگري رايج بوده كه در دهه‌هاي اخير اسناد زيادي از آن كشف و خوانده شده است. اين زبان يكي از زبان‌هاي شرقي خانواده زبان‌هاي ايراني است و با فارسي ارتباط دوري دارد. دانشمند پشتو زبان افغانستان عبدالحي حبيبي در 1342 رساله‌اي منتشر كرد به نام زبان دو هزارساله افغانستان يا مادر زبان دري و بي‌هيچ توفيقي خواست نشان دهد كه مادر زبان دري افغانستان زبان بلخي قديم است. ما در بالا نشان داديم كه منشاء زبان فارسي دري فارس و بعدها طيسفون بوده است.