چشم‌انداز مديريت بحران

اكنون و در نوروز 1399 در آستانه قرن جديد پانزدهم هجري شمسي هستيم. نگارنده با در نظر گرفتن روندي كه در 25 سال اخير در كشور از ديد مديريت كاهش ريسك سوانح طبيعي طي شده، تلاش مي‌كند تا به جايگاه و و موقعيت مديريت بحران در ربع قرن اول قرن جديد و در سال 1425 بپردازد. انتظار مي‌رود با روند كنوني رشد جمعيت، جمعيت ما در سال 1425 به حدود 110 ميليون نفر برسد.  دولت‌ها حدود 25 سال اخير به ويژه پس از زمين‌لرزه 31 خرداد 69 منجيل، فعاليت‌هاي عمدتا در جهت كنترل تبعات زمين‌لرزه‌ها و در جهت بازسازي بعد از رويداد انجام داده‌اند ولي هم اين نوع فعاليت‌ها و هم فعاليت‌هاي پيشگيرانه همگي ناقص و البته محدود بوده‌اند در بازه زماني 1398-1369ش حدود 62 هزار نفر از هموطنان ما در زمين‌لرزه‌ها كشته شده‌اند(و اين تلفات حدود 90درصد كل تلفات مستقيم و فوري ما در مخاطرات مختلف طبيعي بوده است). گزارش پريونشن-وب نشان مي‌دهد كه ايران حدود سالي 250 ميليون دلار از مخاطرات طبيعي به‌ طور متوسط طي 6 ساله 2011-2005 آسيب ديده است. اين آسيب مستقيم اقتصادي براي بازه 25 ساله  2014-1990 حدود 15 ميليارد دلار است. با توجه به لرزه‌خيزي فلات ايران بايد در مورد نحوه ساماندهي، آمايش سرزمين و توسعه ايران در آينده به ‌طور جدي انديشيد. با توجه به اينكه در آينده بدون شك بيشترين جمعيت ايران، شهرنشين خواهند بود، چگونگي توسعه شهر‌ها در آينده ايران بسيار مهم و حساس است.

روندي كه اكنون در كشور ما دنبال مي‌شود با توجه به افزايش معرضيت جمعيت به مخاطرات طبيعي به دلايل مختلف به افزايش ريسك در مقابل سوانح طبيعي مي‌انجامد.  تحولات جمعيتي در ايران نمايانگر افزايش هر چه بيشتر جمعيت شهرنشين و تمركز جمعيت در شهرهاي بزرگ‌تر(برخوردارتر) است. بر پايه آمار بانك جهاني، دگرديسي جمعيت در ايران از سال 1369 تا 1394 نشان مي‌دهد كه تمركز جمعيت در شهر‌هاي با جمعيت بيش از يك ميليون نفر از 12 و نيم ميليون در سال 1369 به حدود 21 و نيم ميليون در سال 1395 رسيده است. اين در حالي است كه نرخ افزايش اين جمعيت طي يك «دهه»(در دهه اول طي سال‌هاي 1369 تا 1379) در شهر‌هاي بزرگ كلا حدود 3 درصد بوده و اين ميزان با رشد جمعيت شهرهاي بزرگ به صورت «سالانه» طي سال‌هاي 1389 لغايت 1395 برابري مي‌كند! اين موضوع نشان مي‌دهد كه آهنگ رشد جمعيت شهرهاي بزرگ به ويژه در 8 سال اخير شتاب خاصي گرفته است.
آنچه به صورت بلندمرتبه‌سازي در كشور(و از همه جا سريع‌تر و مهم‌تر در تهران) دنبال مي‌شود بدون لحاظ كردن فضاي دسترسي و امكان تردد موجب تمركز ساختمان‌ها در مناطق شهري و به تدريج كندتر كردن امكان دسترسي به اين نواحي مي‌شود.
بيشتر شهر‌هاي بزرگ و با جمعيت بيش از يك ميليون نفر ايران روي مخروط‌افكنه‌هاي بزرگي قرار گرفته‌اند. مهم‌ترين مثال در اين مورد شهر تهران است كه در آن هنوز ضخامت دقيق آبرفت‌ها در محدوده مركزي شهر دانسته نيست. اين در حالي است كه همچنان ساخت برج‌هاي بلندمرتبه روي همين آبرفت‌هاي ضخيم لايه در تهران در نواحي گوناگون از منطقه 22 تا نواحي مركزي و تا شهر ري ادامه دارد!
بياييد به كشور موفق در كاهش ريسك و مديريت بحران نظر بيفكنيم. زمين‌لرزه‌اي مهم در مكزيك در تاريخ 16/6/96 (7 سپتامبر 2017) و زمين‌لرزه‌اي ديگر با بزرگاي 8.1 در نزديكي ساحل چياپاس در عمق 75 كيلومتري حدود نيمه شب (ساعت 23:49 به وقت محلي) رخ داد. تعداد تلفات 98 نفر گزارش شد كه براي چنين زمين‌لرزه‌اي براي كشور مكزيك البته تعداد زيادي نيست. كانون زلزله حدود 90 كيلومتر از ساحل و حدود 98 كيلومتر از شهر «پيجي جياپان» با جمعيت 15 هزار نفر فاصله داشت. فاصله كانون با مكزيكوسيتي حدود 700 كيلومتر بود. زمين‌لرزه سوم در تاريخ سه‌شنبه 28/6/96 (19سپتامبر 2017) با بزرگاي 7.1 و با ژرفاي 59 كيلومتر و در ساعت 13:14 به وقت محلي (در ميانه روز كاري) و در فاصله 120كيلومتري شهر مكزيكوسيتي (با جمعيت ثابت حدود 9 مييليون نفر در شب و جمعيت حدود 25 ميليون نفر در كلانشهر مكزيكوسيتي و حومه) رخ داد. اين زمين‌لرزه تلفات بالايي نداشت چراكه زلزله در ميانه‌ روز و هنگام باز بودن مدارس و ادارات رخ داده ولي ميزان تلفات از 273 نفر فراتر نرفت.
كشور مكزيك با حدود 127 ميليون نفر جمعيت در سال 2016 توليد ناخاص داخلي 1.5 تريليون دلار(حدود 4 برابر ايران 80 ميليون نفري با 435 ميليارد دلار توليد ناخالص داخلي) داشت. در عين حال برنامه‌هاي مكزيك از نظر مديريت بحران و كاهش ريسك در 3 دهه اخير جزو برنامه‌هاي موفق در كشور‌هاي در حال توسعه بوده است. ايجاد اولين سامانه هشدار پيش هنگام همگاني زلزله در جهان براي شهر مكزيكوسيتي SAS_Mex كه در آوريل 1990 (فروردين 1369) عملياتي شد، ايجاد مركز ملي آموزش عمومي ريسك زلزله و سوانح طبيعي و اجراي برنامه‌هاي بهسازي و مقاوم‌سازي لرزه‌اي براي تمام ساختمان‌هاي عمومي و دولتي بلندمرتبه و اجراي جداساز از پي براي تمام ساختمان‌هاي بلند بيش از 10 طبقه در پايتخت همگي از برنامه‌هاي موفقي است كه كشور مكزيك اجرا كرده است. يادمان باشد كه تمامي اين برنامه‌هاي موفق در فاصله زماني حدود 5 سال از زلزله 19 سپتامبر 1985 (28 شهريور 1364) مكزيكوسيتي كه با بزرگاي 8 موجب حدود 36 هزار كشته شد، اجرا شد. بنابراين اتفاقي نيست كه مجموع تلفات زلزله‌هاي ماه سپتامبر 32 سال بعد (شهريور 1396) جمعا 371 نفر بود كه حدود يك هزارم تلفات زلزله 19 سپتامبر 1985 مكزيكوسيتي است.
به باور نگارنده كاري كه در كمتر از ربع قرن در كشوري مانند مكزيك از نظر مديريت بحران انجام شده است بايد در سرلوحه مديريت بحران براي ايران 1425 قرار گيرد. در آن صورت مي‌توان حتي براي شهر تهران انتظار داشت تا اولا براي تهراني كه در سال 1425 حدود 120 ميليون نفر خواهد بود و احتمالا جمعيت شناوري كه در روز به آن افزوده مي‌شود به حدود 6 تا 8 ميليون نفر برسد(جمعيت طي روز حدود 20 ميليون نفر خواهد بود) برنامه‌هاي علمي شهري با ريسك پايين‌تر از ديد سوانح طبيعي در پايان اين بازه 25 ساله شاهد باشيم.