بحران خشكسالي؛ عشاير نيازمند كمك‌هاي اورژانسي
احمد بيرانوند
زندگي عشايري ايران براساس شرايط اقليمي- اكولوژيك و ضرورت حفظ توازن طبيعي اين كشور شكل گرفته است. ايلات و عشاير با توجه به ساختار ويژه اجتماعي و اقتصادي و نظام چندكاركردي خود همواره در تاريخ اين سرزمين نقش ويژه و موثري در حفاظت از تماميت ارضي، مديريت پايدار منابع طبيعي (مرتع، جنگل، آب، خاك، ذخاير ژنتيكي)، امنيت و حاكميت غذايي، توليد ناخالص داخلي، رونق چرخه اقتصادي و حفظ فرهنگ اصيل ايراني داشته‌اند. متاسفانه كاهش 43درصدي بارش‌ها و خشكسالي شديد سراسري در كشور باعث مشكلات عديده‌اي براي دامداران و كشاورزان شده است. اين محدوديت اقليمي موجب شده تا جامعه عشايري با جمعيت انساني بيش از 1.1 ميليون نفر و جمعيت دامي حدود 25 ميليون راس بر اثر خشك و ضعيف شدن پوشش گياهي مراتع و كمبود آب، كوچ بهاره را قبل از موعد انجام داده و از طرفي با توجه به كمبود آب و علوفه در مسير ايلراه‌ها، كوچ سنتي به حداقل ممكن رسيده و آنان مستقيما وارد مراتع ييلاقي شوند. اين امر، علاوه بر تحميل هزينه‌هاي گزاف كوچ ماشيني، باعث حداكثر فشار به مراتع ضعيف به‌ويژه در مراحل اوليه رشد گونه‌هاي مرتعي مناطق ييلاقي شده و خيلي زود اين مراتع نيز ضعيف و وارد سير قهقرا مي‌شوند كه خود موجب كاهش علوفه مورد نياز و در دسترس دام‌هاي عشاير خواهد شد. از سوي ديگر، باتوجه به گراني علوفه، يكي از واكنش‌هاي جامعه عشايري و دامداران سنتي به مساله خشكسالي، خريد مزارع كشاورزي گندم و جو است كه بدين‌ترتيب در آينده نزديك امنيت غذايي كشور تهديد خواهد شد. در موارد ديگري نيز، مشاهده شده است كه چراي عمدي مزارع توسط دامداران، درگيرهاي اجتماعي محلي را به همراه داشته است. در چنين شرايطي، رويكرد اصلي جامعه عشايري با توجه به هزينه‌هاي گزاف خريد علوفه و كاهش قيمت دام كه قبل از شروع خشكسالي نيز به‌شدت تحت تاثير شرايط پاندمي كرونا قرار داشت، فروش نابهنگام دام‌ها به‌صورت نارس فروشي، لاغرفروشي و تمام‌فروشي است. مجموعه مسائلي كه مي‌تواند ضمن كاهش شديد ذخاير ژنتيكي دامي و گياهي كشور، زندگي اين قشر توليدگر و ميراثداران ملي را نيز تهديد كند. همچنين ادامه شرايط خشكسالي مي‌تواند موجب افزايش فرآيند مهاجرت و حاشيه‌نشيني و روي آوردن اين مهاجران به مشاغل كاذب و نيز شكل‌گيري مسائل و معضلات اجتماعي-فرهنگي بسياري براي بخش عظيمي از اين جامعه توليدگر شود. براي مقابله با اثرات خشكسالي در مناطق عشايري از سوي سازمان امور عشاير برنامه‌هاي متعددي شامل «پرداخت يارانه خريد علوفه دام، تامين مكمل‌هاي خوراكي و درماني، آبرساني سيار، اجراي پروژه‌هاي انتقال آب و شبكه‌هاي آبرساني، توسعه پوشش بيمه دام، كمك به تشكل‌هاي عشايري و صندوق حمايت از توسعه بخش كشاورزي عشايري، پشتيباني از صندوق‌هاي اعتبارات خرد زنان عشايري، خريد توافقي دام عشاير از طريق شركت پشتيباني امور دام با كمك اتحاديه و شركت‌هاي تعاوني عشايري» با مبلغي معادل 4300 ميليارد تومان كارشناسي و پيشنهاد شده است؛ گرچه در اين شرايط خريد تضميني مي‌تواند مثمرثمرتر از خريد توافقي دام باشد و دست دلالان فرصت‌طلب را كوتاه كند، اما باتوجه به ابعاد بحران پيش‌آمده، كاهش اثرات پديده خشكسالي نيازمند اقدامات عملي و همكاري فرابخشي همه دستگاه‌هاي دولتي، حكومتي، خصوصي و مردم‌نهاد در سطوح مختلف در اسرع‌وقت در قالب يك ساختار اجرايي مشخص بوده و مهم‌ترين محدوديت در اين شرايط «مساله زمان» است. چنانكه مشاهده مي‌شود حتي در حال حاضر در برخي مناطق، شرايط وارد مرحله بحراني شده و بيم آن مي‌رود كه اين برنامه‌ها در بروكراسي اداري و فرآيندهاي ستادي دچار تاخير شده و تاثيرگذاري لازم را نداشته باشند. بحراني كه با نزديك شدن به زمان برگزاري انتخابات رياست‌جمهوري و تغيير دولت، نگراني تشديد آن افزايش مي‌يابد. در چنين شرايطي، عدم اجراي اقدامات راهگشا و حمايتي به‌موقع براي جامعه عشايري كشور مي‌تواند موجب احساس نااميدي و عدم تامين امنيت در بستر اين جامعه و از بين رفتن اعتماد آنان به مسوولان، سياستگذاران و برنامه‌ريزان كشور شود و در آينده‌اي نزديك زوال حضور و همراهي سرمايه‌هاي اجتماعي ارزشمند آنان با ساير بخش‌هاي جامعه را به همراه داشته باشد.
عشاير لرستان، پژوهشگر و فعال حوزه عشاير و منابع طبيعي، دانش‌آموخته دكتراي دانشگاه تهران