چالش‌هايي كه امريكايي‌ها
در سومالي با آنها
دست و پنجه نرم مي‌كنند
جنگ سازمان سيا با سايه‌ها
آرمين منتظري
روزنامه نيويورك‌تايمز روز گذشته گزارش مفصلي درباره عمليات‌هاي سازمان سيا در سومالي و رويارويي با شبه‌نظاميان الشباب منتشر كرد. در اين گزارش به چالش‌هاي امريكا در رويارويي با گروه تروريستي الشباب و قدرت يافتن اين گروه طي سال‌هاي گذشته پرداخته شده است.
مهم‌ترين واكنش ايالات متحده امريكا به حملات يازده سپتامبر در افغانستان مشاهده شد. ده‌ها هزار نيروي امريكايي براي نابودي تروريست‌هاي القاعده و بازسازي افغانستان به اين كشور اعزام شدند؛ ماموريتي كه اخيرا با خروج امريكا در اين كشور، به شكل مفتضحانه‌اي شكست خورد. اما در سومالي، درست مثل كشورهايي نظير يمن و سوريه، امريكا بازي متفاوتي را پيش برد. امريكا ترجيح داد به جاي اعزام نيرو، جاسوس و نيروهاي واكنش سريع به سومالي اعزام كرده و بيشتر از حملات پهپادي استفاده كند. براي انجام عمليات‌هاي خطرناك نيز از پيمانكاران خصوصي و شبه‌نظاميان محلي استفاده كرد. در ابتدا ماموريت امريكا در سومالي تنها به يافتن فراري‌هاي القاعده محدود مي‌شد اما بعدها ماموريت امريكا به مبارزه با نيروهاي الشباب و بازسازي نيروهاي امنيتي سومالي توسعه يافت. حالا اين شيوه نيز در سومالي رو به شكست است. امريكا در سومالي نيز با روندي شبيه به افغانستان مواجه است. امريكا مجبور است در سومالي با دولت محلي فاسد و ضعيف همكاري كرده و دنبال جنگجوياني بگردد كه يافتن‌شان دشوار بوده و مدام از داخل بر تعدادشان افزوده مي‌شود. علاوه بر اين، اشتباهات امريكا نظير حملات پهپادي كه منجر به كشته شدن غيرنظاميان شده نيز كار را براي امريكا دشوار كرده است. در نتيجه اين مشكلات، اين روزها الشباب بسيار قدرت يافته است. آنها در حاشيه شهرها مي‌تازند، در شهرها بمب‌گذاري مي‌كنند و براي خودشان يك دولت موازي تشكيل داده و سيستم مالياتي و اخاذي خود را راه‌اندازي كرده‌اند. سيستمي كه در برآوردهاي دولت امريكا سال گذشته 120 ميليون دلار درآمد داشته است. البته به نظر مي‌رسد كه الشباب نيز برنامه‌هايي براي امريكا دارد. در سال 2019 يك شبه‌نظامي الشباب در حالي كه در فيليپين مشغول آموزش ديدن دوره‌هاي پروازي بود، دستگير شد. به نظر مي‌رسيد الشباب در تلاش بود حمله‌اي مشابه حمله 11 سپتامبر را عليه امريكا سازماندهي كند. منتقدان رويكرد امريكا در سومالي از جمله نظاميان امريكايي معتقدند كه سومالي تهديدي خيلي جدي براي امريكا محسوب نمي‌شود و اتفاقا اين سياست‌هاي واشنگتن در اين كشور است كه به راديكاليسم در سومالي دامن مي‌زند. مقامات دولت بايدن شكست ماموريت امريكا در سومالي را تكذيب مي‌كنند اما مي‌گويند در خصوص كمبودها و نقص‌هاي اين رويكرد در سومالي كاملا مطلع هستند. برخي مقامات نيز گفته‌اند كه ممكن است در هفته‌هاي آينده رويكرد جديد دولت امريكا در قبال سومالي اعلام شود.
از سال 1993 و انجام عمليات سقوط شاهين سياه در سومالي، امريكا از اعزام نيرو به اين كشور خودداري كرده است. در آن سال شبه‌نظاميان سومالي 18 نيروي امريكايي را كشتند و از روي اين ماجرا فيلم‌هايي هم در هاليوود ساخته شد. بعد از اين افتضاح، امريكا براي مدت بيشتر از 10 سال از سومالي عقب‌نشيني كرد. بعدها امريكا با نيروهاي بسيار كمتري به سومالي بازگشت. اين نيروها عمدتا در عمليات‌هاي مخفيانه شركت داشتند. سفارت امريكا در موگاديشو نيز ساختماني بدون پنجره است كه از سال 2018 در نزديكي‌هاي فرودگاه افتتاح شده است. در نزديكي سفارت امريكا در سومالي نيز ساختمان سازمان سيا واقع شده است. در اين مجتمع امريكا نيروهاي شبه‌نظامي سومالي را براي مبارزه با الشباب آموزش مي‌دهد. در حال حاضر كمتر از 100 نيروي امريكايي در سومالي مستقرند كه بيشترشان افسران اطلاعاتي و تداركاتي هستند. در ماه ژانويه سال 2021، دونالد ترامپ بيشتر 700 نيروي امريكايي را از سومالي به مرزهاي كنيا و جيبوتي فرستاد. البته اين نيروها همچنان به انجام عمليات و آموزش نيروها مشغول هستند. البته طي سال‌هاي اخير سومالي به لطف حضور نيروهاي صلح‌بان اتحاديه آفريقا كه مدام در خيابان‌ها مشغول گشت‌زني هستند، بسيار تغيير كرده است. حالا كافه‌هاي شيك، آپارتمان‌هاي مدرن و اينترنت سريع و ارزان در سومالي معمول شده است. ساحل شهر ليدو در تعطيلات اواخر هفته بسيار شلوغ است. دزدي دريايي كه طي 10 سال گذشته يكي از بزرگ‌ترين بحران‌هاي سومالي محسوب مي‌شد تقريبا از ميان رفته است. اما همه اين پيشرفت‌ها حاشيه امنيت بسيار شكننده‌اي دارند. طي سال گذشته اختلافات ميان نخبگان سياسي در سومالي بسيار بيشتر شده است. بعد از اينكه طالبان در افغانستان پيروز شده و قدرت را به دست گرفت، شبه‌نظاميان الشباب جشن گرفتند. گويي اميدوار بودند كه روزي پيروزي آنها نيز فرا برسد و بتوانند قدرت را در سومالي در دست بگيرند. برخي ديگر نيز در سومالي نگرانند كه امريكا آنها را نيز فراموش كرده و كشور را ترك كند. عبدي‌حكيم آنته، مشاور سابق دولت سومالي به نيويورك‌تايمز مي‌گويد: «اين نگراني، زنگ‌هاي هشدار را به صدا درآورده است.» سرنوشتي كه براي افغانستان رقم خورد، نشان مي‌دهد كه تغييرات مي‌توانند خيلي سريع رخ بدهند. به قول استفان شوارتز، سفير سابق امريكا در اين كشور «سومالي خيلي زمان ندارد.»
در اواسط دهه 2000 ميلادي سازمان سيا امريكا در نايروبي كنيا، رهبري بازگشت نيروهاي امريكايي به سومالي را به دست گرفت. اين افسران اطلاعاتي سيا، عمدتا با چمدان‌هايي پر از پول به فرودگاه‌هاي دورافتاده اطراف موگاديشو پرواز مي‌كردند تا بتوانند جنگ‌سالاران سوماليايي را با پول بخرند و آنها را وادار كنند در ائتلاف با امريكا به شكار نيروهاي القاعده بپردازند. اما اين عمليات امريكا در سومالي در جولاي سال 2006 شكست سختي متحمل شد چه اينكه خصومت‌ها عليه اين جنگ‌سالاران موجب تقويت گروه‌هاي اسلام‌گرا شده و آنها قدرت را براي مدت كوتاهي به دست گرفتند. يك‌سال بعد، الشباب در سومالي ظهور كرد. در نتيجه رييس دفتر سيا در سومالي كه وظيفه حمايت از جنگ‌سالاران را برعهده داشت به امريكا بازگشت. اما سازمان سيا سال 2009 بار ديگر به سومالي بازگشت و پايگاهي امن در فرودگاه موگاديشو تاسيس كرده و با همكاري آژانس اطلاعات و امنيت ملي يك سازمان جاسوسي را شكل داد. امريكايي‌ها همچنين با نيروهاي الشباب نيز وارد جنگ شدند. يك مقام اطلاعاتي بازنشسته سوماليايي كه در آن زمان براي نيروهاي امريكايي كار مي‌كرد، مي‌گويد كه تك‌تيراندازان سازمان سيا در بالاي سقف‌هاي ساختمان‌هاي بازار باكارا كه در آن زمان مركز و پايگاه نيروهاي الشباب بود، مستقر شدند و از فاصله يك مايلي شبه‌نظاميان اسلام‌گرا را هدف قرار مي‌دادند.
در سال 2011، نيروهاي امنيتي سومالي، فاضل عبدالله محمد، يكي از رهبران القاعده كه در بمب‌گذاري سال 1998 در سفارتخانه‌هاي امريكا در كنيا و تانزانيا دست داشت را كشتند و اطلاعات ارزشمندي درباره برنامه‌ريزي القاعده براي حمله به مدرسه ايتان انگليس و هتل ريتز كارلتون لندن به دست آوردند. مقامات سوماليايي همه اين اطلاعات را به امريكايي‌ها دادند. علاوه بر اين اسلحه شبه‌نظامي كشته شده نيز به رسم يادگاري به امريكايي‌ها تحويل شد. ظاهرا رابطه خوبي بين امريكا و سومالي شكل گرفته بود. البته همزمان با مشاهده نتايج مثبت اين همكاري، هزينه‌هاي اين همكاري نيز بيشتر شد. گروه‌هاي حقوق بشري و بازرسان سازمان ملل متحد، آژانس جاسوسي سومالي را به شكنجه بازداشت‌شدگان متهم كرده و اعلام كردند سازمان جاسوسي سومالي از كودكان براي جاسوسي استفاده مي‌كند. اخيرا نيز برخي بازداشت‌شدگان سازمان سيا را به همدستي در شكنجه‌ها متهم كرده‌اند. در سال 2015، رييس مركز سازمان سيا در موگاديشو بركناري ژنرال عبدالرحمان تورياره، رييس سازمان اطلاعات سومالي را به اتهام فساد و سوء‌مديريت خواستار شد. ژنرال تورياره اعلام كرد كه قرباني غرور مقامات بالادستي امريكايي شده است. او در گفت‌وگويي با روزنامه تايمز به اشاره به رييس مركز سيا در موگاديشو گفت: «من جلوي پادشاه خودخوانده سر خم نكردم.» اين كشمكش براي يك سال ادامه يافت تا اينكه وزارت خارجه امريكا از حسن شيخ محمد، رييس‌جمهوري سومالي خواست تا عليه ژنرال تورياره اقدام كند. بعد از آن، فيليپ هموند، وزير خارجه وقت بريتانيا نيز به مقامات سوماليايي گفت كه روابط انگليس با سومالي بر اين كشمكش آسيب خواهد ديد. برخي مقامات سوماليايي در آن زمان گفتند كه موضوع اصلي كشمكش به نيروهاي شبه‌نظامي گاشان مربوط مي‌شد كه بخشي از سازمان جاسوسي سومالي بودند اما عملا توسط سازمان سيا اداره مي‌شدند. از سال 2009، سازمان سيا آموزش نيروهاي گاشان را برعهده گرفت. گاشان به زبان سوماليايي به معناي «سپر» است و اين گروه 300 نيروي نخبه اطلاعاتي در خود دارد. گاشان از فناوري رديابي تلفن‌هاي همراه براي شكار فرماندهان شباب استفاده مي‌كرد و هر زمان كه نيروهاي شباب قصد حمله به موگاديو را داشتند به بسيج نيروها مي‌پرداخت و در حملات نيروهاي سازمان سيا به آنها كمك مي‌كرد. اما اواخر سال گذشته ميلادي، سازمان سيا و گاشان تمركز خود را روي يكي از رهبران الشباب كه در ساخت بمب تخصص داشت، معطوف كرده بودند.
استاد ساخت بمب
سوماليايي‌هايي كه او مي‌شناختند، مي‌گويند كه عبدالله عثمان محمد جهادگراي عجيب و غريبي است. او چهره‌اي دوستانه و بچگانه دارد. بسيار باهوش و خوش‌قيافه است. تا جايي كه همه تعجب مي‌كردند كه چطور تبديل به تروريستي ماهر شده است.
در ماه سپتامبر سال 2020، مايك پمپئو، وزير خارجه امريكا دستوري براي از ميان برداشت عثمان محمد امضا كرد. محمد به «مهندس اسماعيل» نيز مشهور بود. براساس گزارش‌هاي دولت امريكا عثمان محمد نفر اول الشباب در ساخت بمب بوده و مشاور ويژه رهبر الشباب محسوب مي‌شد. برخي ديگر نيز معتقد بودند كه عثمان محمد يكي از دو رهبر اصلي الشباب است. شخصيت او تركيبي از تدبير و بي‌رحمي بود و همين ويژگي‌ها الشباب را به گروهي مهيب و رعب‌آور تبديل مي‌كرد. هدف درازمدت الشباب برپايي دولت اسلامي در سومالي است. در برخي نقاطي كه آنها كنترل را در اختيار دارند، گوش كردن به موسيقي و تماشاي فيلم ممنوع است. آنها مجازات‌هاي سختي نظير سنگسار زناكاران و قطع دست دزدان را وضع كرده‌اند. عثمان محمد در ابتدا در ساخته تبليغات الشباب مشغول به كار بود. بعدها كه امريكايي‌ها متخصص طارز اول ساخت بمب الشباب را كشتند، عثمان محمد جوان كه فارغ‌التحصيل رشته مهندسي برق بود، جايگزين او شد. حملاتي مهيبي نظير حمله سال 2017 در مركز موگاديشو كه به كشته شدن 587 نفر انجاميد از دست پخت‌هاي عثمان محمد است.
اشتباهات امريكا
كمپين امريكا در سومالي درست مانند افغانستان، توسط حملات اشتباه نيروهاي امريكايي بسيار ضربه خورده است. بعد از اينكه نيروهاي امريكايي در يك حمله موشكي، يك خانه روستايي در جنوب موگاديشو را هدف قرار دادند، اعلام شد كه يك تروريست در اين حمله كشته شده است. چند ماه بعد، ارتش امريكا اذعان كرده كه در اين حمله يك دختربچه 18 ساله كشته شده است. در اين حمله دختري 14 ساله به نامه فاطمه نيز زخمي شد. حملات هوايي به سومالي از سال 2017 افزايش يافت. در آن زمان حملات امريكا به گونه‌اي بود كه چندان به حفظ جان غيرنظاميان اهميت داده نمي‌شد. در اين حملات چندين غيرنظامي كشته شدند و امريكا هنوز غرامت آنها را پرداخت نكرده است. البته امريكا بزرگ‌ترين حامي مالي سومالي محسوب مي‌شود و در سال 2020 مبلغ 500 ميليون دلار به دولت اين كشور كمك كرده است. البته اين كمك‌ها به صورت مخفيانه انجام مي‌شود و از ترس واكنش الشباب هيچ ردي از آنها نيست. در مقابل تركيه كمك كمتري به سومالي مي‌كند اما اين كمك‌ها در قالب ساخت جاده، مسجد و بيمارستان ارايه مي‌شود. به اين ترتيب تركيه در سومالي بسيار محبوب‌تر از امريكاست.
گزينه‌هاي پيش روي بايدن
دولت بايدن مي‌گويد كه اشتباهات دولت ترامپ موجب شده كه شرايط در سومالي پيچيده شود. دولت بايدن در حال بررسي اين موضوع است كه آيا برخي از سربازاني كه ترامپ در ژانويه گذشته در سومالي خارج كرده بود را بازگرداند يا خير. منتقدان اين رويكرد مي‌گويند، الشباب تمركزش را به شرق آفريقا معطوف كرده و توانايي اين گروه براي عمليات در خاك امريكا آنقدرها هم زياد نيست. كاپيتان رورباخ، عضو نيروهاي ويژه امريكا مي‌گويد: «اگر قرار باشد بپذيريم كه آنها يك تهديد حياتي عليه امريكا محسوب مي‌شوند اين را هم بايد بپذيريم كه دليل اين امر نحوه حضور ما در سومالي بوده است».
مقامات امريكايي مي‌گويند: تجربه افغانستان نشان داده است كه موفقيت را نمي‌توان در قالب بازسازي دولت و جامعه تعريف كرد و امريكا توانسته با ايجاد اخلال در عملكرد الشباب به موفقيت دست يابد. البته برخي تحليلگران مي‌گويند كه امريكا بايد رويكرد جديدي نظير نوعي توافق سياسي با الشباب را در سومالي در نظر بگيرد يا اينكه چشم‌انداز درگير شدن در يك جنگ بي‌پايان ديگر را در نظر داشته باشد، جنگي كه پيروزي در پي نخواهد داشت. روي ديوار يادبود مركز سازمان سيا در لانگلي، يادبود كاركنان اين سازمان كه در جريان عمليات كشته شده‌اند، درج شده است. روي اين ديوار 137 ستاره ديده مي‌شود كه چهار ستاره از اين ميان در ماه مه گذشته اضافه شده‌اند. اگرچه هويت اين چهار نفر هنوز محرمانه است اما به نظر مي‌رسد يكي از آنها از افسران اين سازمان است كه در سومالي مشغول به كار بود.
در اين ميان اين‌طور به نظر مي‌رسد كه مهندس اسماعيل همچنان آزادانه به كار خود مشغول است. در آخرين بمب‌گذاري الشباب در تاريخ 25 سپتامبر، يك بمب‌گذار انتحاري يك ايست بازرسي در مركز موگاديشو را هدف گرفت كه چند متر از ويلاي رياست‌جمهوري فاصله داشت، هشت نفر كشته شدند كه در ميان‌شان يك زن و دو كودك ديده مي‌شد.