ايرانيان چگونه با خشكي زاينده‌رود مواجه شوند؟
مهدي زارع
نتيجه رويكرد محيط زيستي دولت‌هاي ايران طي شصت سال گذشته امروز و در انتهاي دهه‌هاي بسيار خشك و بي‌باران خودنمايي مي‌كند. چشم‌انداز مقابله با كمبود آب در كشور بدون بررسي اتفاقات شصت سال گذشته ممكن نيست. سال‌هاست باران كافي نباريده است. نشانه‌هاي خشكسالي در تهران چندان براي بسياري از مردم قابل مشاهده نيست! همچنان از تمام منابع آب‌هاي سطحي و زيرزميني براي تهران و شهر‌هاي بزرگ آب شرب و براي مصارف عمراني و شهري تامين مي‌شود. پارك‌ها و درختان زيادي وجود دارد و همچنان آبياري به كفايت انجام مي‌شود. ولي اين در زماني است كه شهر خشك است. ذخاير آب زيرزميني آن تمام شده است و ممكن است آب نياز به جيره‌بندي داشته باشد. در خارج از تهران وضعيت بسيار بدتر است. در صورت تداوم خشكسالي، به‌تدريج مناطق مركزي و دور از درياي ايران غيرقابل سكونت خواهد شد. بسياري در تهران و حتي در اصفهان و مشهد و تبريز به شست‌و‌شوي ماشين‌هاي خود با آب چاه‌هايي ادامه مي‌دهند كه به نوعي معتقدند به‌طور معجزه‌آسايي پر مي‌شود، حتي اگر ميانگين بارندگي كاهش يافته و جمعيت اين شهرها و ناحيه پيرامون آنها در 30 سال گذشته سه برابر شده باشد. ظاهرا همچنان بعضي از مردم و مسوولان بر اين باورند كه «چاه بي‌پايان است. آب از اعماق زمين مي‌آيد، اگر بهتر و با فناوري پيشرفته‌تر تا اعماق بيشتري حفر كنيم همچنان به منابع لايزال بيشتري دست مي‌يابيم.» ذهنيت طرفداران آب ژرف نيز از همين ايده كلي پيروي مي‌كند! خشكسالي در هيچ كجا به اندازه پايتخت سابق ايران، اصفهان، شهر كويري مركز ايران قابل مشاهده نيست. اين شهر محل گذر رودخانه‌اي است كه زماني پرآب بوده و زاينده‌رود يا رودخانه زندگي ناميده شده بود. طي پانزده سال گذشته اين رودخانه خشك بوده است كه نتيجه بارندگي اندك و عدم مديريت صحيح مصرف آب بوده است.
دولت‌هاي پي‌درپي گذشته اقدامي براي اصلاح سوءمديريتي كه منجر به كمبود آب شده انجام داده‌اند؟ آيا دولت جديد كاري براي مبارزه با بيابان‌زايي انجام خواهد داد؟
آب زاينده‌رود به مردم مناطق مركزي ايران عمدتا در استان‌هاي چهارمحال‌وبختياري، اصفهان و يزد حيات مي‌بخشيد. قبل از خشك شدن، آب به ازاي هر نفر 240 ليتر بود. تنها 8 درصد از ظرفيت 1.4 ميليارد مترمربعي سد زاينده‌رود در سال‌هاي اخير پر مي‌شود و حجم مخزن سد زاينده‌رود 128 ميليون مترمربع است كه فقط براي مصارف شرب اصفهان و يزد از طريق خط انتقال مصرف مي‌شود. سوءمديريت آب، سدسازي بيش از حد روي رودخانه‌ها، جبران كمبود آب براي توسعه صنعتي شهرها از طريق طرح‌هاي انتقال آب و البته خشكسالي از عوامل اصلي بحران آب در ايران است. زاينده‌رود مهم‌ترين رودخانه استان اصفهان است كه از ديرباز منبع تامين آب كشاورزي آبي و همچنين تامين آب شهري شهر اصفهان بوده است. در دهه‌هاي اخير آب به‌طور فزاينده‌اي كمياب شده است و حوضه نشانه‌هايي از شور شدن زمين‌هاي كشاورزي و افزايش آلودگي در پايين‌دست رودخانه را نشان داده است. اگرچه افزايش ذخاير از طريق انحراف حوضه به سمت بالادست زاينده‌رود انجام شده است، اما تهديدات قابل توجهي براي كشاورزي آبي وجود دارد كه ناشي از رقابت شديدتر براي آب از بخش‌هاي رو به رشد شهري و صنعتي، ادامه شور شدن در بخش‌هاي پايين‌تر حوضه و بدتر شدن كيفيت آب در طول رودخانه است. رودخانه زاينده‌رود كه به طول 400 كيلومتر از رشته‌كوه‌هاي زاگرس در غرب از ميان پارك‌ها و زير پل‌هاي دوره صفويه مي‌گذرد اكنون خشك است و كف رود جاي خود را به خاك و سنگ داده است.
خشك شدن رودخانه دلايل مختلفي دارد. كاهش بارندگي و برنامه‌هاي غلط توسعه صنعتي در مركز ايران طي شصت سال گذشته مي‌تواند به عنوان منشأ خشكسالي زاينده‌رود شناخته شود. وقتي رودخانه خشك شد، كانال‌هاي آبياري در استان خشك شد و كشاورزي متوقف شد و اين امر منجر به متروك شدن بسياري از روستاها شد. بيش از 54 شهر استان اصفهان در تابستان امسال با جيره‌بندي مواجه بودند. گروهي ساختن سد‌ها و انحراف آب را عامل اصلي ناپديد شدن اين رودخانه مي‌دانند و فكر مي‌كنند كه دولت‌هاي گذشته با فقدان حساسيت محيط زيستي و آينده‌نگر جريان رودخانه را براي تامين آب استان‌هاي خشك‌تر اطراف مانند يزد و كرمان منحرف كرده است.
ارزيابي پيامدهاي كشاورزي در حوضه رودخانه‌اي خشك در ايران و ترسيم راه‌هايي براي بهبود مديريت آب در آينده با داشتن برنامه‌اي درازمدت ممكن است. سطح كشت آبي در حوضه زاينده‌رود طي شصت سال گذشته دو برابر شده است كه منجر به كاهش جريان رودخانه شده است. اين امر بر ميراث فرهنگي و چهره شهر اصفهان با اتكاي شديد به آب و پل‌هاي باستاني اثر مي‌گذارد. هدررفت آب بر تالاب اصلي منطقه يعني تالاب گاوخوني و تنوع زيستي و عملكرد آن نيز اثر گذاشته است. پايش هدررفت آب و پيامدهاي آن با تجزيه و تحليل تغييرات در زمين‌هاي كشاورزي، جنگل‌ها، مناطق شهري ممكن است. به اين ترتيب بايد با جزييات مشخص شود كه عامل انساني وقوع خشكسالي چيست تا بر اساس اين شناخت، سناريوهاي استفاده پايدار براي حوضه زاينده‌رود مشخص شود.