حفظ زباني كه ادبيات هزارساله را پشتوانه دارد
محمدولي كاكايي
حركت بزرگ، ارزشمند و قابل ارجي كه درراستاي شناساندن ارزش‌هاي مادي ومعنوي هورامان شروع شده،زاده پتانسيل‌هاي ارزشگرا، هويت‌ساز وبرجستگي‌هاي زندگي‌ساز و انسان‌مدارانه‌اي است كه هورامان و هورامانيان باتلاش، جسارت، سختي و اخلاقمندي به آن رسيده‌اند. درهمين مسير آنچه بيشتر درخشندگي اين سرزمين را نشان داده، درمقولات فولكلور، انسان اخلاقمند، طبيعت‌بكر، معماري ويژه، عرفان، آيين، ادبيات، اقتصاد و دفاع از هويت درمقابل رنج‌هاي هزارساله و ... انساني تربيت نموده صبور، مستقل، اخلاقمند، عارف و داراي جهان‌بيني كاروتلاش دراين جهان و ايمان وافر به جهان آخرت كه تاآخرين نفس كار كرده، تلاش نموده؛ درخت كاشته و... كه براي نسل‌هاي بعد خود زندگي واميد راتقديم كرده باشد.اين ويژگي‌هاي منحصرو غيرقابل انكار بودكه بزرگان راواداشت براي حفظ اين ثروت گرانبها گام بردارند كه درنهايت باتلاش ودلسوزي‌هاي زياد منظرهورامان از طرف سازمان يونسكو ثبت جهاني گرديد و اميد مي‌رود با پتانسيل‌ها وسرمايه‌هاي ديگري كه درمباحث فرهنگي، اجتماعي، ادبيات، زبان، معماري، صنايع دستي و... در هورامان موجود است مقولات بيشتر و گسترده‌تري به ثبت جهاني هورامان اضافه گردد. يكي از اين سرمايه‌هاي ارزشمند كه بزرگي هورامان را بيشتر برجسته كرده و توانسته اثرات وانعكاس خود را به مناطق و استان‌هاي ديگر تسري دهد ادبيات است كه بيش از هزارسال زبان اين منطقه داراي آثار مكتوب بوده است. از سده دوم هجري به بعد دركنارشعرهرمزگان، پيرشاليارهورامي و بخشي از اشعار باباطاهر عريان حركتي ديگر از نشو ونماي اين آداب شروع كه آيين وروش‌هاي زندگي، عقايدصوفي‌گرانه وعارفانه آن عصر كه بازتاب آيين ياري وفرهنگ گوران بوده را درقالب اشعارشاعران مختلف بيش از 7قرن تداوم داشته و توانسته با اين حركت جداي از حفظ فرهنگ گوران وآيين ياري زبان هورامي را حفظ و از اضمحلال برهاند و هم اينكه درمناطق كرمانشاه، ايلام، اردلان، شهرزور، كركوك، لرستان و... اين فرهنگ وزبان سيطره داشته و براي ساليان متمادي زبان شعروادب بوده است.
خيلي از آثار مكتوب دردفاتر وكتاب آييني ياري به نام سرانجام محفوظ شده وامروزه گنجينه‌اي است كه جداي از آداب و رسوم فرهنگ گوران حافظ زبان هورامي شده كه مقوله بسيار مهمي است كه مارا به سمت توجه بيشتر به اين زبان سوق مي‌دهد. دراين عصر آثار و اشعاربزرگاني مانند بهلول ماهي، باباسرهنگ دوداني، سلطان سهاك، شاخوشين و... دردفاتر متعددي به نام‌هاي پرديور، شنروي، ديوانه گوره و... ثبت گرديده‌اند.ارزش وگستردگي شاعران وديوان و دفاترمكتوب اين دوره نياز به تحقيق ومقالات جداگانه‌اي دارد. درباره اين دوره بايد گفت؛ ادبي كه آيين گوران و آداب ورسوم آن را تعريف وحفظ كرده است در3مرحله خودرا برجسته نموده است. مرحله اول از سال‌هاي 900 تا 1100 ميلادي كه اشعار وآثار ادبي، فكري دردفاتر مختلف از بزرگان چون بهلول ماهي، باباسرهنگ، شاخوشين، باباناوس و... ثبت گرديده وبه جاي مانده است.
مرحله دوم از سال‌هاي 1100 تا 1500 ميلادي است كه مرحله مهم درنوگرايي وتجديد آيين وفرهنگ ياري وگوران بوده است كه سلطان سهاك درآن نقش موثري داشته است كه اشعارش دراين مرحله اوج ادب گوران است و ديگر اشعار شاعران هم‌عصرش دردفاتر پرديور، شنروي وديوانه گوره و...ثبت وماندگار هستند. مرحله سوم از سال‌هاي 1500 تا 1900 ميلادي است كه آثار مهم اين دوره در دفاتر آتش بيگي، باباجليل، چل تن، سيدبراكه، هفتوانه، الماس‌خان ونوروز و... ثبت گرديده كه درمجموع ودرطول اين اعصار نقش مهم در حفظ اين فرهنگ وماندگاري زبان هورامي داشته است.سرايش شاهنامه درمناطقي از كرمانشاه، لرستان وهورامان ازديگر خلاقيت‌هاي ادبي اين زبان بوده كه از 4قرن پيش بزرگاني چون الماس‌خان كندوله‌اي شاهنامه هورامي خلق كرده‌اند. يكي ديگر از بخش‌هاي همين ادبيات كه از 4قرن پيش باهمان رخسار اما بامحتواي متغير اين زبان را به پيش برده، به دست بزرگاني چون شيخ مصطفي تخته رقم خورد كه باآموختن دانش عصرخود داراي ديوان اشعار است كه باتلاش محمدرشيداميني هورامان پژوه گردآوري ومنتشرگرديد.علوم ديني، صناعات ادبي، فلسفه وكلام درمحتواي ديوان وي ديده مي‌شود.بزرگ ديگري كه بعد از وي نشوونما يافت واصالتي ديگر و رنگي نو به ادبيات هورامان بخشيد ملامصطفي بيساراني بود كه باسبكي كه دراصالت واژه هورامي در عشق وعرفان، طبيعت دوستي ومحتواي رمانتيك اشعار خلق كرد خود راهنماي زيادي از شاعران ديگر شد وتاجايي كه مولوي كورد با آن‌همه‌اثر، بيساراني را استاد خود ناميده است.
مولوي كورد ازديگر شاعران واديبان ادبيات هورامان است؛ باآنكه زبان مادري خود كوردي جافي بوده است اما اثر وخلاقيت‌هايي كه در شعر هورامان از خود نشان داد چون نگيني بر بلنداي شاهو خودنمايي مي‌كند و درميان ادبيات ديگرمنطقه جايگاه وپايگاه بزرگي دارد.
صيدي هورامي ازديگر شاعران خلاق دويست سال پيش ادب هورامي است كه با نوآوري كه در محتواي شعر هورامي در تعريف عشق و زميني كردن آن ايجاد نمود پنجره‌اي ديگر و محتواي نوتر به اين ادب بخشيد.
درمجموع ادب هورامان با ده‌ها نام ونشان ديگر با خلق اثرات كلاسيك تاجايي پيش رفت كه درمناطق مختلف از لرستان، ايلام، كرمانشاه، سنندج تا سقز، شهرزور، كركوك وموصل و... ده‌ها شاعر بااين زبان شعر آفريدند و برگستردگي آن مهرتاييد زدند.زبان هورامي وراي تنگناهاي تاريخي وشرايطي كه در گذر زمان ايجاد شده باز داراي آثار ماندگار، ارزشمند ودرخور توجه براي شناسايي اين فرهنگ ورسومات است وخود عامل موثري براي حفظ زبان هورامي بوده كه نمونه‌هاي شعر كلاسيك آن قابل توجه وبرجسته هستند.
ادبيات هورامان در شعر نو در اين سال‌ها هم قابل توجه بوده كه اولين اثر آن به وسيله عثمان محمدهورامي در سال 1972 ميلادي خلق شده است و بعدها در كردستان ايران كساني چون رئوف محمودپور، داودغفاري، جليل عباسي، احسن رشيدي، مهدي ابري، پرويزبابايي و... به اين وادي ورودكردند ولباسي نو به تن شعر تاريخي هورامان پوشاندند كه پيشرفت قابل توجهي داشته و از لحاظ مفاهيم امروزي، ايماژ، تصوير وديگرموارد رونقي ديگر به اين ادبيات و زبان بخشيده است.مبحث داستان‌نويسي و نثر هم در اين دو دهه پيش رو به صورت پراكنده داراي آثاري است كه در كتب، مجلات وروزنامه‌ها خودي نمايانده است.بااين شرح مختصري كه درباره ادبيات وزبان هورامي رفت وباتوجه به سير تاريخي بيش از يكهزار‌ساله ادبيات هورامان اميد مي‌رود دلسوزان فرهنگ و اصالت ايران و اين ديار در حفظ، رونق وثبت اين زبان كه پشتوانه‌اش ادبيات تاريخي است، جديت بيشتري داشته باشند .اين مورد هم لازم به دقت است؛ باتوجه به اينكه چندسال پيش يونسكو در معرفي زبان‌هاي درحال تضعيف وانقراض به زبان هورامي اشاره نموده بود؛ مي‌طلبد دلسوزان وعالمان فرآيند ثبت جهاني هورامان اين زبان را با تعريف وثبت جهاني چون ميراث گرانبهاي انساني از تضعيف و انقراض برهانند.
مراجع:
تاريخ ادبيات كردي استاد بوره كه يي
تاريخ ادب كردي: معروف خزنه دار
ميژووي هورامان پرفسور محمدامين هوراماني