سيدابراهيم ریيسي در رأس يك هيات بلندپايه عازم چين شد
تحكيم نگاه به‌شرق درغياب‌غرب
شهاب شهسواري
سيد ابراهيم رييسي، رييس‌جمهور اسلامي ايران، عصر ديروز براي يك سفر سه روزه رسمي عازم چين شد تا در ديدار با همتاي چيني خود، شي جين‌پينگ، وضعيت روابط دوجانبه و زمينه‌هاي توسعه روابط تجاري و اقتصادي را ميان دو كشور بررسي كند. رييسي در حالي به پكن سفر مي‌كند كه چين بزرگ‌ترين شريك تجاري ايران محسوب مي‌شود و دولت سيزدهم با شعار توسعه همكاري‌ها با شرق، حساب ويژه‌اي بر روابط با چين باز كرده است. روز گذشته، پيش از انجام سفر به چين، سيد ابراهيم ريیسي در آستانه سفر به چين، با رهبر انقلاب اسلامي ديدار كرد. رييس‌جمهور در اين ديدار گزارشي از برنامه‌هاي كاري اين سفر و جلسات و ملاقات‌هاي در نظر گرفته شده بيان كرد. مقام معظم رهبري با ابراز خرسندي از برنامه‌ريزي‌هاي انجام شده، براي رييس‌جمهور آرزوي موفقيت كردند.
رييسي در حالي به چين سفر مي‌كند كه از اصلي‌ترين برنامه‌هاي سياست خارجي دولت سيزدهم، سياست نگاه به شرق، سياست خارجي آسيايي و گسترش روابط با همسايگان اعلام شده است. دولت سيزدهم در راستاي تقويت سياست خارجي نگاه به شرق و آسيايي خود، حساب ويژه‌اي روي همكاري با چين از جمله در قالب سند همكاري‌هاي راهبردي بلندمدت ايران و چين، عضويت در سازمان همكاري شانگهاي و همچنين همكاري‌هاي منطقه‌اي با چين در آسياي ميانه باز كرده است. مقام‌هاي دولت سيزدهم اولويت سياست خارجي اين دولت را «توسعه همكاري‌هاي آسيايي و اوراسيايي» توصيف مي‌كنند و همكاري با چين و روسيه را يكي از ستون‌هاي اصلي اين سياست مي‌دانند.
جاويد قربان اوغلي، ديپلمات بازنشسته با اشاره به عدم احياي برجام و استمرار تحريم‌هاي امريكا عليه ايران و افزايش تنش در روابط ايران با غرب مي‌گويد: «سفر آقاي رييسي به چين مي‌تواند منفذي براي كاهش آلام مردم و فشارهاي اقتصادي كه به كشور وارد مي‌شود، باشد. اقتصاد ما به دليل تحريم‌ها دچار افت شديد در مقايسه با رقباي منطقه‌اي و كشورهاي پيراموني شده است. اميدواريم كه دستاوردهاي اين سفر به بهبود شرايط اقتصادي كشور كمك كند.» وي مي‌گويد: «من سفر رييس‌جمهور را به چين از دو جهت هم مثبت مي‌دانم، به اين دليل كه مي‌تواند روزنه‌اي براي كاهش فشارهاي اقتصادي به كشور باشد و هم از جهتي نگران‌كننده مي‌دانم، چراكه ما نبايد همه تخم‌مرغ‌هاي‌مان را در سبد چين بگذاريم، چراكه در روابط بين‌الملل وابستگي به يك كشور تهديدآميز و خطرآفرين است. اين موضوع را تهران بايد با دقت و احتياط كامل در رابطه با چين مدنظر قرار بدهد.»
ديدارهاي روساي جمهوري ايران و چين در ۲۲ سال گذشته
ديدار رييسي با شي، دومين ديدار دو رييس‌جمهور از زمان روي كار آمدن دولت سيزدهم در ايران است. ۲۵ شهريور ماه سال جاري، رييسي و شي در حاشيه اجلاس سازمان همكاري شانگهاي در شهر سمرقند ازبكستان با يكديگر ديدار و گفت‌وگو كرده بودند. اين دومين سفر يك رييس‌جمهور ايران به چين در دو دهه گذشته است. دوم تيرماه سال ۱۳۷۹، سيد محمد خاتمي، رييس‌جمهور وقت ايران براي سفري پنج روزه به چين سفر كرده بود و با جيانگ زمين، رييس‌جمهور فقيد چين ديدار و گفت‌وگو كرد. دو سال بعد، جيانگ زمين، به تهران آمد و ضمن ديدار با خاتمي با رهبر معظم انقلاب هم ديدار و گفت‌وگو كرد. خرداد ماه سال ۱۳۹۱ نيز محمود احمدي‌نژاد، رييس‌جمهور وقت ايران در سفر به پكن در حاشيه اجلاس سران سازمان همكاري شانگهاي با هو جين تائو، رييس‌جمهور وقت چين ديدار و گفت‌وگو كرد. شي جين‌پينگ، رييس‌جمهور چين نيز ۳ بهمن ۱۳۹۴، درست يك هفته پس از روز اجراي برجام، نخستين رهبر خارجي بود كه بعد از اجراي برجام به تهران سفر كرد و در سفر خود ضمن ديدار با حسن روحاني، رييس‌جمهور وقت، با مقام معظم رهبري ديدار كرد. حالا بعد از ۷ سال از آن سفر، رييس‌جمهور اسلامي ايران در پاسخ به دعوت رسمي رييس‌جمهور خلق چين كه در حاشيه اجلاس سران سازمان همكاري شانگهاي انجام شد، به پكن سفر مي‌كند.
ساختن روي پايه‌ها يا روي خرابه‌هاي پيشينيان
روزنامه دولت جمهوري اسلامي ايران، در سرمقاله ويژه‌نامه‌اي كه به مناسبت سفر رييس‌جمهور اسلامي ايران به چين منتشر كرده است، مي‌نويسد: «يكي از فرصت‌سوزي‌هاي دولت يازدهم و دوازدهم، خلاصه شدن مفهوم دنيا به كشورهاي غربي حاضر در مذاكرات بود. نگاه نامتوازن و كاريكاتوري دولت گذشته به ارتباطات جهاني باعث شد از يك سو تمام مقدرات كشور وابسته به تصميم مقامات كشورهاي غربي مذكور شود [و] از سوي ديگر بسياري از فرصت‌هاي اقتصادي و حتي برخي تعاملات اقتصادي كشور با ديگر كشورهاي جهان، قرباني اين نگاه دولتمردان گذشته شد. از جمله مصاديق بارز از دست رفتن فرصت‌هاي اقتصادي و حتي از بين رفتن همكاري‌هاي اقتصادي ناشي از سياست دولت گذشته، در حوزه همكاري‌ها با كشور چين بود.» اين مقدمه، تكرار اظهارات بسياري از مقام‌ها و هواداران دولت سيزدهم در مورد عملكرد دولت‌هاي گذشته در رابطه با چين است. گو اينكه دولت سيزدهم، روابط خصمانه‌اي ميان تهران و پكن به ارث برده و قرار است كه از نو رابطه با چين و كشورهاي شرقي را بازسازي كند.
با اين حال گزاره نمي‌تواند بيش از اين دور از حقيقت باشد. در واقع بسياري از چيزهايي كه «دستاورد دولت سيزدهم» در رابطه با چين توصيف شده‌اند، سازه‌هايي هستند كه بر بن‌پايه‌هاي ساخته شده توسط دولت‌هاي پيشين بنا شده‌اند. جاويد قربان اوغلي، ديپلمات بازنشسته در اين مورد مي‌گويد: «مساله سفر آقاي رييسي به چين در چارچوب روابط دوجانبه تاريخي دو كشور است كه از مدت‌ها قبل جريان داشت و موضوع جديدي نيست. بر خلاف برخي ادعاها در دولت حسن روحاني، كميته ويژه‌اي براي توسعه روابط با چين تشكيل شده بود كه سند جامع همكاري‌هاي بلندمدت ايران و چين يا سند ۲۵ ساله در همان زمان تدوين و امضا شد. روابط ما با چين روابط تاريخي است كه عوض شدن دولت‌ها چندان تاثيرگذار نيست. آنچه بر روابط ما با چين و كشورهاي ديگر تاثيرگذار است، مساله شرايط ايران در جامعه بين‌الملل است.» از جمله دستاوردهايي كه براي دولت سيزدهم برشمرده مي‌شود، عضويت در سازمان همكاري شانگهاي است. سازماني كه ايران از ۱۷ سال پيش به عنوان عضو ناظر در آن پذيرفته شده بود و از ۱۴ سال پيش رسما درخواست عضويت در آن را داده بود. مساله عضويت ايران در سازمان همكاري شانگهاي، بعد از اجراي برجام، جدي‌تر از هر زمان ديگر پيگيري شد و مخالفت‌هايي كه از سوي قدرت‌هاي اصلي اين سازمان، يعني روسيه و چين با عضويت ايران چه مستقيم و چه در قالب درخواست از كشورهاي ديگر براي وتوي عضويت ايران مطرح مي‌شد، بعد از خارج شدن ايران از چارچوب تحريم‌هاي شوراي امنيت سازمان ملل متحد، كاهش يافت. اين فرآيند نهايتا سال ۱۴۰۰ و تنها چند هفته بعد از آغاز به كار دولت سيزدهم، به لطف پيگيري‌هاي دولت قبل نهايي شد و در اجلاس سازمان همكاري شانگهاي در تاجيكستان، كشورهاي عضو سازمان، به عضويت ايران در شانگهاي راي دادند و در اجلاس ۲۵ شهريور امسال در سمرقند ازبكستان، عضويت كامل ايران در سازمان همكاري شانگهاي اعلام شد. هفته گذشته، بعد از تصويب قانون الحاق دولت جمهوري اسلامي ايران به سازمان همكاري شانگهاي در مجلس شوراي اسلامي و شوراي نگهبان، اين قانون توسط رييس‌جمهور ابلاغ شد و رسما ۴۹ سند و توافقنامه سازمان همكاري شانگهاي توسط جمهوري اسلامي ايران پذيرفته شد.
مهم‌ترين سند تاريخ روابط جمهوري خلق چين و جمهوري اسلامي ايران هم در دولت گذشته تدوين شد و نهايتا فروردين ماه سال ۱۴۰۰ توسط وزراي خارجه وقت دو كشور، محمدجواد ظريف و وانگ يي، به امضا رسيد. سندي كه اجراي مفاد آن يكي از اهداف سفر رييسي به چين اعلام شده است. از ديگر دستاوردهاي دولت سيزدهم در سياست نگاه به شرق، امضاي توافقنامه تجارت آزاد با كشورهاي اتحاديه اقتصادي اوراسيا در دي‌ماه امسال است كه مذاكرات براي امضاي آن از دولت گذشته آغاز شده بود.
به‌‌رغم واقعيت‌هاي موجود در سابقه رابطه تهران و پكن در دولت گذشته، دولتمردان دولت سيزدهم معتقدند كه پكن به دليل عملكرد ايران در دولت‌هاي يازدهم و دوازدهم و رويكرد ايران نسبت به غرب پس از اجراي برجام، نسبت به تهران بدبين شده است و دولت رييسي قصد دارد تا طرف چيني را قانع بكند كه دوره پيشين گذشته است و ايران تعهد جدي به روابط با چين دارد. به گفته مقام‌هاي دولت سيزدهم، يكي از اهداف سفر رييسي به پكن اين است كه به طرف چيزي ثابت كند كه براي تهران رابطه با چين يك رابطه ويژه محسوب مي‌شود.
دست‌انداز رابطه تهران و پكن در رياض
چين علاوه بر ايران متحدان ديگري هم در منطقه دارد. كشورهاي عربي جنوب خليج فارس كه برخي از آنها روابط چندان صميمانه‌اي با تهران ندارند، روابط نزديكي با پكن دارند. مناسبات تجاري چين با كشورهاي جنوب خليج‌فارس به مراتب از مناسبات تجاري چين وسيع‌تر است. آذر ماه امسال سفر رييس‌جمهور چين به عربستان و نشست مشترك وي با سران كشورهاي عضو شوراي همكاري خليج فارس، باعث بروز دلخوري‌هايي در روابط تهران و پكن شد. رييس‌جمهور چين در رياض پاي بيانيه‌اي را امضا كرده بود كه در چهار بند آن به تندي از ايران انتقاد شده بود. اتهام‌زني به ايران در حمايت از تروريسم و دخالت در امور داخلي كشورهاي منطقه، اتهام‌زني به ايران در خصوص اشاعه سلاح‌هاي كشتار جمعي و همچنين همراهي چين با ادعاهاي ارضي امارات متحده عربي عليه ايران از جمله مسائلي بود كه در اين بيانيه مورد اشاره قرار گرفته بود.
جاويد قربان اوغلي، ديپلمات بازنشسته مي‌گويد: «چين خودش را ملزم و محدود به روابط با ايران نكرده و نخواهد كرد. همان‌گونه كه در سفر شي جين‌پينگ به عربستان سعودي ديديم، پكن از برخي خطوط قرمز ما عبور كرد.» وي مي‌گويد: «در مورد روابط دوجانبه چين با كشورهاي منطقه نمي‌توان به چين خرده گرفت، هر كشوري حق دارد با كشورهاي ديگر رابطه تجاري و اقتصادي داشته باشد و نبايد خودش را محدود به يك كشور كند. زماني اين روابط براي ما مشكل‌آفرين مي‌شود كه نخست در حوزه امنيت و تماميت ارضي ما مداخلاتي صورت بگيرد كه متاسفانه اين اتفاق افتاد و هنوز هم پكن پاسخ روشن و قانع‌كننده‌اي به ايران داده نشده است. دوم روابط نظامي است كه چيني‌ها با عربستان سعودي با برخي ديگر از كشورهاي جنوب خليج‌فارس آغاز كرده‌اند و اين همكاري‌ها مي‌تواند در چارچوب منطقه‌اي كه در آن زندگي مي‌كنيم به يك منشا خطر و ناامني براي ما تبديل شود.» بلافاصله بعد از صدور بيانيه مشترك رييس‌جمهور چين و شوراي همكاري خليج فارس، هو چون هوا، معاون نخست‌وزير چين به تهران سفر كرد. رييس‌جمهور اسلامي ايران در اين سفر از پكن خواست تا مواضع اخير خود را جبران كند. رييسي به معاون نخست‌وزير چين گفت: «برخي مواضع مطرح شده در سفر اخير رييس‌جمهور چين به منطقه موجب ناخرسندي و گلايه‌مندي ملت و دولت ايران شده و مطالبه جدي ايران جبران مواضع بيان شده است.» حال همه نگاه‌ها به سفر رييسي به پكن است تا مشخص شود دولت چين چگونه مي‌خواهد بيانيه رياض را جبران كند. موضوع‌هايي مانند ادعاي حمايت ايران از تروريسم و فرقه‌گرايي در منطقه، دخالت در امور داخلي ديگر كشورها و حمايت از ادعاي ارضي يك كشور ديگر عليه تماميت ارضي ايران، مساله‌اي نيست كه به راحتي قابل جبران باشد و بايد ديد كه پكن چگونه مي‌تواند رضايت ايران را در اين موارد جلب كند.
توازن در برابر عدم توازن
رييسي در حالي به پكن مي‌رود كه ايران در شرايط سختي از نظر روابط بين‌المللي قرار دارد. مذاكرات احياي برجام كه از آذر ماه سال گذشته در دولت سيزدهم آغاز شده بود، ماه‌هاست كه متوقف شده است و دولت‌هاي غربي به صورت مرتب مي‌گويند كه گفت‌وگو با ايران براي احياي برجام در اولويت آنها قرار ندارد. در هيات همراه رييسي، حسين اميرعبداللهيان، وزير امور خارجه و علي باقري، معاون سياسي او و رييس هيات مذاكره‌كننده ايران در مذاكرات احياي برجام حضور دارند. عضويت چين در 1+4 و حضور علي باقري در اين سفر، احتمال رايزني در مورد مذاكرات برجامي را با طرف‌هاي چيني تقويت مي‌كند. چين و روسيه علنا در طول نزديك به ۵ سال گذشته از عملكرد دولت پيشين امريكا در خروج از برجام انتقاد كرده‌اند و ايران اميدوار است كه از حمايت اين دو قدرت شرقي در مذاكرات براي احياي اين توافق چند جانبه بهره‌مند باشد.
حسين اميرعبداللهيان، وزير امورخارجه، پيش از آغاز سفر به چين، اين سفر را نشانه‌اي از سياست خارجي متوازن جمهوري اسلامي ايران توصيف كرد و با انتشار پيامي در شبكه اجتماعي توييتر نوشت: «همراه با رييس‌جمهور براي انجام سفر رسمي دوجانبه عازم چين هستيم. مناسبات متنوع دوجانبه، چند جانبه‌گرايي و پيگيري سياست خارجي متوازن، در دستوركار است. ايران و چين مصمم به اجراي كامل برنامه مشاركت جامع راهبردي هستند. هر جا كه منافعي براي ملت است، آنجا هستيم.»
اما توقفگاه سياست خارجي ايران با غرب فقط در ايستگاه برجام رخ نداده است، از پاييز سال جاري و در پي اعتراض‌هايي كه در ايران رخ داد، روابط ايران با دولت‌هاي اروپايي به شكل گسترده‌اي دچار مشكل شده است. دولت‌هاي اروپايي ايران را به نقض حقوق بشر توصيف مي‌كنند و در عين حال با ادعاي فروش پهپادهاي ايراني به روسيه براي استفاده در جنگ عليه اوكراين، مجموعه‌اي از تحريم‌هاي جديد عليه ايران وضع كرده‌اند. اقداماتي مانند قطعنامه محكوميت ايران در شوراي حقوق بشر سازمان ملل متحد و تعيين يك كميته حقيقت‌ياب، حذف ايران از كميسيون مقام زن سازمان ملل متحد، قطع مذاكرات با ايران از جمله پس گرفتن دعوت وزير امورخارجه ايران به ايتاليا، تصويب بسته‌هاي تحريمي ضد ايراني و عدم دعوت ايران به نشست‌هاي بين‌المللي مانند داوس و كنفرانس امنيتي مونيخ، نشانه‌هايي از مشكلات عميق در روابط تهران و غرب است.
در شرايطي كه در تهران وزنه روابط خارجي به شكل نامتوازني به سمت شرق سنگيني مي‌كند، در پكن، دولت چين تلاش مي‌كند كه به‌‌رغم رقابت‌هاي ژئوپليتيك، توازن سياست خارجي حفظ شود. پاييز سال جاري در حاشيه اجلاس گروه ۲۰ در اندونزي، روساي جمهوري چين و امريكا ديداري با هم داشتند كه به گفته مقام‌هاي امريكا تاثير چشمگيري در كاهش تنش ميان اين دو قدرت جهاني داشت. دو هفته پيش قرار بود آنتوني بلينكن، وزير خارجه ايالات متحده امريكا به پكن سفر كند، اما ورود يك بالن متعلق به چين به آسمان ايالات متحده امريكا باعث شد كه اين سفر به تعويق بيفتد. با اين حال رويكرد چين به رابطه با امريكا، رويكرد تنش‌زدايي و كاهش تنش‌هاي موجود است، هر چند كه در واشنگتن، رويكرد تنش‌آفرين‌تري در پيش گرفته شده است. چيني‌ها در رابطه با اروپا هم رويكرد صميمانه‌اي دارند. هر چند كه اروپايي‌ها، به ويژه تحت فشار امريكا، نسبت به وابستگي گسترده به واردات كالاهاي صنعتي از چين اظهار نگراني مي‌كنند، اما روابط ديپلماتيك چين با اروپايي‌ها در سال‌هاي اخير شرايط خوبي دارد.
شكستن مانع تحريم‌ها
در حالي كه بعد از خروج امريكا از برجام، واشنگتن تلاش گسترده‌اي براي محدود كردن توانايي ايران در صادرات نفت خود انجام داد، در طول پنج سال گذشته چين اصلي‌ترين واردكننده نفت خام ايران محسوب مي‌شد. در غياب خريداران متنوع از جمله در شرق آسيا و اروپا براي نفت خام ايران، فروش نفت به چين يكي از اصلي‌ترين محل‌هاي درآمد ايران محسوب مي‌شود. بعد از آنكه مذاكرات احياي برجام به بن‌بست برخورد، امريكا در هفته‌هاي گذشته تلاش‌هاي خود را براي محدود كردن تجارت خارجي ايران افزايش داده است. مقام‌هاي امريكايي اخيرا در سفرهايي به عمان، امارات متحده عربي و تركيه، نسبت به رعايت تحريم‌هاي يكجانبه امريكا عليه ايران هشدار داده‌اند. از طرف ديگر برخي تحريم‌هاي اعلام شده اخير امريكا عليه شركت‌هايي در ايران، مالزي و عمان، به شكل مستقيم صادرات نفت و مواد پتروشيمي ايران به چين را هدف قرار داده است.
به نظر مي‌رسد كه در سفر سه روزه رييسي و هيات همراه او به پكن، يكي از اهداف اصلي بررسي راه‌هايي باشد كه ايران مي‌تواند تحريم‌هاي ضدايراني امريكا را در مناسبات با چين دور بزند. به گفته جاويد قربان اوغلي حضور محمدرضا فرزين، مديركل بانك مركزي ايران در هيات همراه رييس‌جمهور در اين سفر، از اهميت ويژه‌اي برخوردار است. وي مي‌گويد: «اينكه چيني‌ها مي‌توانند در مسائل تبادلات مالي و تامين ارز خارجي كمك حال اقتصاد ما باشند يا نه و اينكه در اين سفر چه توافق‌هايي براي تامين ارز و ارتباط‌هاي بانكي انجام مي‌شود، از اهميت ويژه‌اي برخوردار است.» با اين حال بسياري از تحليلگران معتقدند كه به‌‌رغم تلاش‌هاي تهران براي تقويت روابط آسيايي، مادامي كه تحريم‌هاي امريكا جريان دارد، اين مناسبات اقتصادي از سقف مشخصي فراتر نمي‌رود و همه شركاي اقتصادي ايران نخست به دليل مناسبات گسترده‌تري كه با امريكا و غرب دارند و دوم به دليل نگراني از اثر تحريم‌هاي ثانويه امريكا بر اقتصاد خودشان، نسبت به توسعه قابل توجه مناسبات با ايران چشم‌پوشي مي‌كنند.
جاويد قربان اوغلي مي‌گويد: «بايد ببينيم چين چقدر آمادگي دارد كه نسبت به تحريم‌هايي كه اعمال شده است، بي‌اعتنا باشد و با ايران روابط تجاري و اقتصادي خود را ادامه دهد. در مقوله‌اي كه مهم‌ترين وجه مميزه ماست، يعني نفت، چيني‌ها راغبند و چون چيني‌ها علاقه‌مند به تامين نفت خود از منابع متنوع هستند و بزرگ‌ترين واردكننده نفت خام جهان محسوب مي‌شوند، ايران يكي از گزينه‌هاي هميشگي چين براي واردات نفت خام، بدون توجه به تحريم‌هاي امريكاست.» وي ادامه مي‌دهد: «ولي اينكه شرايط چيني‌ها براي معاملات نفتي با ايران چيست، تا به حال مبهم مانده است. آيا ما نفت را به چين با تخفيف مي‌فروشيم؟ اين تخفيف چه اندازه است؟ آيا در مقابل نفت خامي كه مي‌فروشيم، مي‌توانيم پول نقد بگيريم؟ در صورت دريافت كالا به ازاي نفت از چين تا چه اندازه امكان انتخاب در اختيار ما قرار داده مي‌شود؟ اينها همه سوالاتي است كه در مورد مناسبات تجاري ايران و چين وجود دارد.»