خشونت، سخت‌كشي و شكنجه در سده‌هاي ميانه
محمود فاضلي
كتاب «نامه اهل ايران» (خشونت، سخت‌كشي و شكنجه در سده‌هاي ميانه) تاليف دكتر اميد بهرامي‌نيا در 360 صفحه توسط انتشارات «احسان» روانه بازار كتاب شد. اودانش‌آموخته دكتراي تخصصي رشته تاريخ ايران اسلامي و عضو هيات علمي دانشگاه پيام نور استان كردستان است. نويسنده در اين كتاب، با بهره‌گيري از حجم عظيمي از منابع دست اول و ماخذ مهم (بيش از ۴۸۰ منبع) در فصل‌هاي «كليات، دلايل خشونت‌گستر، ابزارهاي مورد استفاده در مجازات، شيوه‌هاي مجازات: سخت‌كشي‌ها و شيوه‌هاي شكنجه»، به يكي از مهم‌ترين و حساس‌ترين مقاطع تاريخ ايران اسلامي كه دوران حاكميت دودمان‌هاي غير ايراني عمدتا ترك است، مي‌پردازد.
كتاب با نگاهي موشكافانه به موضوع تاريخي و دانش منظومه‌اي و احتراز از تحليل تك علّتي اشخاص و رويدادها و تحولات تاريخي، تاثير تغيير (و به تعبيري بهتر انحراف) صورت گرفته در گفتمان سياسي اسلام پس از پيامبر و نيز بستر عيني سياست ايران بر شكل‌گيري آراي بزرگان و انديشمنداني همچون خواجه نظام‌الملك طوسي و امام محمد غزالي در تعامل با مخالفان را در قالب «دلايل خشونت‌زا» بررسي مي‌كند.
نويسنده با تاكيد بر لزوم خوانشي صحيح از شخصيت‌هاي تاريخي و لزوم تحليل آنان به عنوان يك «متنِ» متاثر از «زمينه»، كوشيده است پرده از سيماي راستين و درست اين دو چهره نامدار تاريخ سياست و فرهنگ ايران بركشد و برخي از برداشت‌هاي نادرست و قضاوت‌هاي غلط درخصوص آنان را بزدايد.
نويسنده در ادامه با تاكيد بر اينكه مجازات، پديده‌اي اجتماعي و واقعيتي جامعه شناختي است كه زاييده شرايط عيني، اجتماعي و فرهنگي خاص خود است كه هم متناسب با ساختارهاي سياسي ـ حقوقي و هم تابع اوضاع و احوال و به‌ويژه محيط اجتماعي زمان خود است، در قالب «علل خشونت‌زا» عوامل تكثير خشونت در مقطع مذكور را كاويده است.
سه فصل «ابزارهاي مجازات، شيوه‌هاي سخت‌كشي و شيوه‌هاي شكنجه» از فصول مهم اين اثر و تهاجم خونبار به خراسان در خلال سال‌هاي ۵۴۸ تا ۵۵۲ق كه به درستي «بي‌رحمانه‌ترين نوع شكنجه كلاسيك» خوانده شده است و منجر به سرودن قصيده سوزناك «نامه اهل خراسان» انوري شد كه «مطلعش رنج تن و آفت جان و مقطعش درد دل و سوز جگر است و بر رقمش آه عزيزان پيدا و در شكنش خون شهيدان مضمر است»، از مطالب خواندني اين اثر است.
در جريان اين تهاجم خونبار، بيش از ۱۰۰ تن از بزرگ‌ترين و تاثيرگذارترين علماي حنفي و شافعي‌مذهب خراسان به فجيع‌ترين شيوه، شكنجه شده و به قتل رسيدند كه محمدبن يحيي نيشابوري از نامدارترين آنان است كه نويسنده به تفصيل به وي و به ويژه به قصايد سوزناك خاقاني در وصفش پرداخته است.
اين پژوهش در نظر دارد كه با تكيه بر منابع تاريخي، تاريخ مجازات را خارج از ميدان جنگ در قلمرو حكومت‌هاي غزنويان، سلاجقه بزرگ، سلاجقه عراق و خوارزمشاهيان بررسي كند و ضمن تحليل دلايل توصيف اين مقطع خشونت‌زايي، بر ابزارهاي كيفري/ شيوه‌هاي مجازات/ مجازات‌شدگان و نيز اهداف مجازات را بررسي كرده و تلاش دارد ابهامات مورد نظر را در خصوص دلايل افزايش سخت‌كشي‌ها بزدايد.
از همين قلم، پيش‌تر كتاب تاريخ كردان منطقه جزيره منتشر شده است كه ضمن بررسي تاريخ كردان اين منطقه (مناطق كردنشين دو كشور عراق و تركيه كنوني) از به تخت نشستن سلجوقيان تا سقوط اربيل (هولير) همزمان با تصرف بغداد در جريان تهاجم مغول، به يكي از مهم‌ترين و حساس‌ترين مقاطع تاريخ كرد كه حضور در دولت ايوبيان و جنگ‌هاي صليبي و دستيابي به مناصب سياسي مهم در مناطق شام و مصر است، پرداخته است.