گزارش میدانی «اعتماد» از دغدغه اهالي «ويدر» ساوه
يك كف دست و چند كارخانه و معدن
ليلا مهداد
«ويدر» در خطر است؛ روستايي جاخوش‌كرده در «خرقان» زرنديه استان مركزي. سال‌هاست سيمان بلاي جان «ويدر» شده و حالا گويي تصميم گرفته نفس‌هاي به شماره افتاده‌اش را بند بياورد. تقويم 1401 كه به شهريور رسيد، زمزمه پا گرفتن كارخانه سيمان سفيد بالا گرفت تا بيش از گذشته لرزه بر اندام «ويدر» بيفتد. «ويدر»ي كه قبل از شهريور سالي كه گذشت بار كارخانه بزرگ سيمان سفيد و سيمان خاكستري ساوه را به دوش مي‌كشيد.
زرنديه سال‌هاست در غبار كارخانه‌هاي سيمان غرق شده اما گويي كارخانه سوم نبضش را به شماره خواهد انداخت. خبرها از قد كشيدن كارخانه سوم كه گفتند محلي‌ها تصميم گرفتند اين‌بار آرام ننشينند. اهالي كه كارزار راه انداخته‌اند و تا جايي پيش رفته‌اند كه رييس سازمان حفاظت محيط‌زيست سري به «ويدر» و زرنديه زده. اهالي كلافه و عصباني‌اند اما هنوز نتيجه‌اي از تقلاهاي‌شان براي نجات روستايشان نگرفته‌اند. كارخانه جديد در ميانه همه اين هياهوها و كارزارها قدش بلندتر از گذشته مي‌شود و سوله‌هايش را يكي بعد از ديگري تمام مي‌كند.
مخالفت‌ها رو به خاموشي نگذاشته‌اند و اعتراض‌ها از گفتن دست نكشيده‌اند اما خبر ناخوش اينكه ستاد تسهيل و رفع موانع توليد استان مركزي، مجوز ساخت كارخانه را صادر كرده و كارخانه سيمان سفيد تصميمش را گرفته تا جايي پا بر زمين بكوبد كه درد آب شرب دارد. اهالي روستاهاي بخش «خرقان» روزهاي بي‌آبي را قبل از اين پشت سر گذاشته و مزه تلخ بي‌آبي را چشيده‌اند. روزهايي كه سومين كارخانه سيمان مي‌تواند دوباره برايشان تكرار كند و اين به مثابه ظلم به اهالي و محيط‌زيست است.
پاي كارخانه روي گلوي «ويدر»
«آقا چه خبره؟ دِه به اين كوچكي 3تا كارخانه؟ آخر چنين چيزي شدني است؟» 60سالگي را به ميانه رسانده و همچنان آب را با بيل به دست پاي درختان باغش هدايت مي‌كند: «درختان اينجا سِن‌شان از ما بيشتر است. احداث كارخانه سوم ظلم به آدم‌ها و درختان اينجاست.»
كارخانه كه چرخ‌هايش راه بيفتند، بلا مي‌افتد به جان باغات و زمين‌هاي ديمي كه حيات‌شان گره خورده به رودآبي كه چند صباحي است غريبه‌اي به همسايگي‌اش مي‌بيند؛ كارخانه سوم سيمان: «اين رودآب سهم زمين‌هايي است كه كشت ديم دارند. برخي از باغات هم در مسير از اين رودآب بهره مي‌برند. اين كارخانه همه آنها را كشتن مي‌دهد.»
«مرتضي» يكي از اهالي روستاي «ويدر» از بي‌آبي روستايي مي‌گويد كه همه لحظاتش را در آن پشت سر گذاشته و موهايش يكدست سفيد شده‌اند: «ما آب نداريم. 200ميليون از اهالي جمع كرديم براي لايروبي قنات. كارخانه راه بيفتد همين يك باريكه آب را هم نخواهيم داشت. چه كنيم؟ برويم، بميريم؟»
كارخانه راه بيفتد آب كه به يغما مي‌رود هيچ، مرگ باغات و مزارع هم رقم مي‌خورد، اهالي مي‌مانند با ريزگردهايي كه با كارخانه سوم بيش از گذشته نفس‌هايشان را به شماره مي‌اندازد: «دردمان كه يكي، دوتا نيست. كارخانه نزديك جاده اصلي است براي همين تردد ماشين‌آلات سنگين زياد شده و اين يعني بالا رفتن آمار تصادفات جاده‌اي در اين منطقه.»
«مرتضي» و همه اهالي واهمه اين را دارند كه چند سال ديگر نامي از «ويدر» و اهالي باقي نمانده باشد: «اين رويه ادامه پيدا كند چندسال بعد همه ما نيست و نابود مي‌شويم. ما اينجا هزار تن محصولات كشاورزي و دامي توليد مي‌كنيم اما كارخانجات سيمان شده‌اند بلاي جان ما. آب را كه مي‌برند در عوض دود و غبار را مي‌دهند به هوايي كه نمي‌توانيم در آن نفس بكشيم.»
حيات «ويدر»، «وسمق»، «بلوبند»، «بندامير» و ... در خطر است
كارخانه‌هاي قديمي در فاصله 3 شايد هم 4 كيلومتري جاخوش كرده‌اند و كارخانه سوم تصميم گرفته حدود 6كيلومتر فاصله بگيرد. كارخانه‌هاي اول و دوم كه چرخ توليدشان را راه انداختند، حيات پوشش گياهي به خطر افتاد و حالا بعد از سال‌ها فعاليت اين دو كارخانه ارتفاع گياهاني كه روزگاري به 60-50 سانت مي‌رسيد به بيش از 15سانت نمي‌رسد. به باور مديرعامل انجمن رويش طبيعت زرنديه آلودگي‌هاي كارخانه‌هاي سيمان فتوسنتز را پايين آورده و رشد پوشش گياهي منطقه مختل شده است.
به گفته «حسين اكبرلو» ترمز رشد و نمو گياهان در اين منطقه كشيده شده و اين زنگ خطري است براي محيط‌زيست. «اكبرلو» به «شهروند» مي‌گويد: «زبانم لال اگر كارخانه سوم شروع به فعاليت كند حيات چندين روستا به خطر خواهد افتاد.»
كارخانه سوم براي راه انداختن چرخ توليدش بر مازوت‌سوزي تكيه كرده و اين يعني خوراندن دود و غبار به جان دو دره‌اي كه در اين منطقه قرار دارند: «متاسفانه در احداث كارخانه سوم باد قالب را در نظر نگرفته‌اند و اين يعني رقم خوردن فاجعه محيط‌زيستي براي روستاهايي كه در دو دره منتهي به كارخانه قرار دارند.»
«ويدر»، «وسمق»، «بلوبند»، «بندامير» و... روستاهايي‌اند كه كارخانه‌هاي سيمان نفس‌شان را بند آورده اگرچه نبض روستاهايي كه در باريكه داخلي دره جا خوش كرده‌اند هم به شماره خواهد افتاد. روستاهايي همچون «علي‌آباد»، «كوشك»، «ميانه»، «آزادگين» و «اصفهانك»: «آلودگي‌هاي اين كارخانه در دره مي‌خوابد، هرچند ماندگاري اين آلايندگي‌ها طولاني خواهد بود.»
منطقه‌اي با نرخ بيكاري و مهاجرت منفي قرباني صنعت
«ويدر» و روستاهاي اطرافش چشم اميد بسته‌اند به چشمه و قنات‌ها تا آب‌شرب‌شان تامين شود. چشمه‌ها و قنات‌هايي كه با شروع به كار كارخانه سوم حيات را اينجا غيرممكن مي‌كند. به گفته مديرعامل انجمن رويش طبيعت زرنديه اين منطقه، منطقه چاه‌هاي عميق نيست و همه اميدش به چشمه‌ها و قنات‌هاست. به وقت تابستان روستا بالاي 1000سكنه را به خود مي‌بيند. «حسين اكبرلو» مي‌گويد: «اين روستا 700 انشعاب آب و برق دارد.» منطقه‌اي ييلاقي جاخوش كرده در ميانه دو كوه: «در استدلال براي راه‌اندازي كارخانه سوم مي‌گويند عرض رودخانه بالاتر از 2متر نيست در حالي كه 7دهنه پل 8-7 متري روي آن خورده. عرض اين رودخانه حداقل 50متر است. رودخانه در فاصله 400متري كارخانه قرار دارد.»
به باور مديرعامل انجمن رويش طبيعت زرنديه شكل ظاهري راه‌اندازي كارخانه سوم رعايت شده اما در اصل بي‌توجهي محض به محيط‌زيست بوده. در حقيقت محتواي طرح‌شان با واقعيت منطقه مطابقت ندارد: «نماينده اينجا آقاي سبزي در جلسه‌اي اعلام كرده يكي از مشكلاتي كه شركت‌هاي صنعتي رفع مي‌كنند، نيروي انساني است. اين منطقه نرخ بيكاري‌اش منفي است. اين منطقه نيروي كار بيكار ندارد و نيروي انساني اين شركت‌ها و كارخانه‌هاي بايد از ساير مناطق تامين شود.»
«اكبرلو» با اشاره به اينكه نيروي اصلي كارخانه در حال تاسيس را افاغنه تشكيل مي‌دهند، ادامه مي‌دهد: «نيروي افاغنه مجوزدار هم در اين منطقه نمي‌تواند كار كند در حالي كه بالاي 60درصد نيروي كارخانه جديد افاغنه‌اند.» يكي از نكاتي كه در طرح احداث كارخانه سوم آمده مهاجرت اهالي است: «طبق آمارهاي رسمي اين منطقه هيچ مهاجرتي ندارد و نرخ اين گزينه هم در منطقه منفي است.»
كارخانه‌اي در جدال با موضوع ماده 11 قانون هواي پاك!
دغدغه‌مندان منطقه و اهالي واهمه كمبود آب دارند با پا گرفتن هر روزه كارخانه‌هاي سيمان. «اكبرلو» از نكته‌اي در طرح احداث اين كارخانه مي‌گويد؛ ميزان مصرف 4ليتر بر ثانيه!: «مي‌گوييم مرجعي نشان دهيد كه مصرف اين كارخانه 4ليتر بر ثانيه است. طبق داده‌هاي مركز پژوهش‌هاي مجلس درباره صنايع مختلف و مطالعاتي كه در زمينه ردپاي آب در سيمان آمده و با استناد به خود طرح كه درباره ساير كارخانه‌هاي سيمان گفته اين مصرف در حدود 2هزار مترمكعب در روز است يا چيزي بالاي 20ليتر بر ثانيه.»
در طرح احداث كارخانه به گرفتن حقابه از شركت باريت‌فلات كه در 70كيلومتري منطقه واقع شده حرف به ميان آمده است: «اين شركت در حال حاضر فعاليت مي‌كند و چطور مي‌شود از شركت در حال فعاليت حقابه گرفت؟ اين كارخانه چطور مي‌خواهد راه‌اندازي شود؟ با تانكر مي‌خواهند آب بياورند؟ همه اينها نشان از روابط ناسالم در راه‌اندازي اين كارخانه خبر مي‌دهد.»
به باور مديرعامل انجمن رويش طبيعت زرنديه احداث اين كارخانه براي رودخانه‌هاي فصلي اين منطقه تهديد خواهد بود: «كارخانجات سيمان و آهك هيدراته در بالاترين رده آلايندگي يعني رده 6 و 7 درج شده در كتابچه مقررات و ضوابط استقرار واحد‌هاي توليدي، صنعتي و معدني موضوع ماده 11 قانون هواي پاك هستند.»
كارخانجات سيمان با يك‌ميليون تن در سال در رده 6آلايندگي قرار مي‌گيرند و توليدات بيش از اين در رده 7 آلايندگي قرار مي‌گيرد. طبق اين قواعد صنايعي كه در رده 6 قرار مي‌گيرند بايد با رودخانه حداقل 750متر فاصله داشته باشند. به گفته «اكبرلو» قبل از اين محيط‌زيست منطقه اصرار داشت فاصله رعايت نشده اما حالا مي‌گويند حريم رعايت شده در حالي كه مقوله حريم با فاصله متفاوت است: «ما به وزارت نيرو نامه نوشته‌ايم. مگر هر صنعتي با هر درجه از آلايندگي مي‌تواند بلافاصله در حريم مستقر شود؟»
به باور مديرعامل انجمن رويش طبيعت زرنديه كارخانه سوم خودش را ميان دو كوه و رودخانه زورچپان كرده در حالي كه نه شيب را رعايت كرده، نه باد قالب را در نظر گرفته است. با توجه به اين شرايط در آينده نزديك با روالي كه كارخانه در پيش گرفته اين منطقه از حيات محروم مي‌شود.»
اينجا قنات‌ها، جانوران و گياهان در خطرند
كارخانه‌هايي كه يكي پس از ديگري قد علم كردند تا شيره جان منطقه را بمكند ظرفيت كرايه دام منطقه به يك‌چهارم حد خود كاهش يافت: «با راه‌اندازي كارخانه سوم كلا پوشش گياهي اين منطقه از دست خواهد رفت. با وجود كارخانجات جانوراني كه از گونه‌هاي مقاوم بودند ديگر به چشم نمي‌خوردند مانند سوسمار. جمعيت مار هم كاهش چشمگيري داشته.» به گفته مديرعامل انجمن رويش طبيعت زرنديه هر ميزان به تعداد كارخانجات اضافه مي‌شود، برداشت از معادن هم افزوني مي‌يابد: «يكي از مشكلات منطقه با وجود كارخانجات انفجارهاي جديد با پاگيري كارخانه سوم است كه باعث خواهد شد به مشكل لايروبي قنات‌ها افزوده شود.»
«اكبرلو» بر اين باور است دليلي ندارد در روستا كارخانه سوم سيمان ساخته شود: «منطقه از لحاظ آب، بحراني و در وضعيت قرمز قرار دارد. توليد صنعت سيمان آب‌بر است. اين در حالي است كه كارخانه در بدترين نقطه ترافيكي و حادثه‌خيزترين نقطه جاده ساخته شده است. اين مساله مي‌تواند باعث افزايش تصادفات و علت مرگ‌ومير ناشي از تصادفات شود. از لحاظ محيط‌زيستي و نزديكي به رودخانه فصلي و باغات و منازل مي‌تواند صدمات جدي به محيط‌زيست وارد كند.»
محيط‌زيست شهرستان زرنديه؛ صراحتا مخالفت كرديم
جواز تاسيس از طرف وزارت صنعت و معدن صادر مي‌شود و بعد نوبت به استعلام از محيط‌زيست است. به گفته رييس محيط‌زيست شهرستان زرنديه جواز صادر شده بود و از اداره محيط‌زيست استعلام خواسته شده: «ما براساس فواصل و موقعيت‌ها و بر مبناي ضوابط‌مان بررسي‌هايي را انجام داديم.» «رستم‌‌خاني» با اشاره به اينكه در بررسي اوليه مشخص شد فواصل رعايت نشده، ادامه مي‌دهد: «در مرحله اول به صراحت مخالفت‌مان را اعلام كرديم. مديركل، معاونت و همين‌طور فرماندار از منطقه بازديد داشتند. كارخانه بايد 500متر با رودخانه فاصله داشته باشد در حالي كه اين فاصله كمتر از 300متر بود.»
به گفته «خاني» بعد از مخالفت‌هاي اوليه مكان ديگري معرفي شد: «مكان جديد نزديك معدن‌شان بود. به دليل جابه‌جايي مكان كارخانه دوباره استعلام خواستند اما با توجه به مسائلي كه وجود داشت، موافقت نكرديم.» محيط‌زيست براساس ضوابط رده‌بندي استقرار، رده 3 را قبول دارد: «بعد از رده 3 را ارجاع مي‌دهيم به استان. سيمان رده 6 دارد، بنابراين نيازمند طرح توجيهي محيط‌زيستي بود. در اين طرح همه موارد از ارزيابي هواشناسي، آب‌شناسي و خاك‌شناسي تا تاثيرات بر باغات و خود روستا مورد توجه قرار مي‌گيرد. اين كارخانه از سازمان محيط‌زيست موافق استقرار را گرفته است.»