ارزيابي اوليه وضع تهران در يك زمين‌لرزه محتمل
مهدي زارع
رخداد زمين‌لرزه كوچك 20/04/1402 قيامدشت توجه‌ها را به احتمال وقوع يك زمين‌لرزه شديد جلب كرد. منطقه پيرامون تهران حدود هر ۲۰۰ سال يك‌بار زلزله‌اي به بزرگاي حدود ۷ تجربه مي‌كند. در صورت وقوع زلزله شديد در تهران، از حدود يك ميليون بنا در تهران، درصد قابل ملاحظه‌اي آسيب خواهد ديد. از حدود ۴ ميليون بناي تحت تاثير در ۱۰ استان جنوب تركيه در زلزله‌هاي ۶ فوريه ۲۰۲۳ حدود ۳۴۰ هزار ساختمان آسيب ديد (۹درصد) و آمار ساختمان با تخريب كامل حدود ۱۲ هزار بنا (حدود ۰.۳درصد از كل بناهاي موجود) گزارش شد. در محدوده شهر تهران تا پايان سال ۱۴۰۱ و براساس آمار مركز آمار ايران و وزارت راه و شهرسازي تعداد بناها در حدود يك ميليون و در محدوده استان‌هاي تهران و البرز مجموعا حدود ۱.۸ ميليون بنا برآورد مي‌شود. در صورتي كه زلزله‌هايي با سطح جنبشي مشابه زلزله‌هاي شش فوريه ۲۰۲۳ در محدوده بيرون شهر تهران -مشابه كانون زلزله كوچك قيامدشت در بامداد 20/04/1402 رخ دهد و با درنظر گرفتن سناريوی تخريبي مشابه همان اتفاق، خراب شدن حدود ۱۶۰ هزار بنا در زمين‌لرزه‌اي با بزرگاي بيش از ۷،۵ در محدوده استان‌هاي تهران و البرز قابل تصور است. از سوي ديگر تخريب كامل حدود ۵۵۰۰ بنا نيز با همين سناريو قابل تصور است. اينكه تهران كنوني چرا بدين وضع در آمده به عوامل گوناگون وابستگي دارد. در سال‌هاي بعد از انقلاب اسلامي ۱۳۵۷، ركود اقتصادي، فشارهاي بين‌المللي و تداوم الگوي توسعه ناپايدار حكومت شاه، بذر وضع عدم تعادل اكولوژيك تهران و افزايش مداوم ريسك را در گستره تهران كاشت. توسعه پس از جنگ و تهران در قرن بيست و يكم بازسازي، سازندگي و نوسازي در طول دهه هفتاد شمسي پس از پايان جنگ شتاب گرفت كه عمدتا به دليل اصلاحات اقتصادي و سياسي دولت‌هاي مرحوم هاشمي‌رفسنجاني و رييس‌جمهور محمد خاتمي بود.
همزمان و در همين دهه كرباسچي، شهردار برنامه‌هايي براي قابل زيست كردن تهران اجرا كرد تا ايده دولت براي انتخاب پايتخت ملي جديد را به كنار بگذارد. در پايان اين دهه، برنامه‌ريزي شهري و معرفي منطقه‌بندي تشويقي منجر به افزايش تراكم جمعيت و رونق بحث برانگيز در توسعه بلندمرتبه‌سازي به عنوان منبعي براي استقلال مالي براي شهرداري شد. احمدي‌نژاد در سال ۱۳۸۱ شهردار تهران شد تا اينكه در سال ۱۳۸۴ قاليباف جايگزين وي اصلاح زيرساخت‌هاي شهري تهران را تجديد كرد و بر تعدادي از پروژه‌ها در دوره 12 ساله‌اش برنامه‌هاي توسعه شهرداري با سبك كرباسچي در ابعاد بسي بزرگ‌تر و سريع‌تر ادامه يافت. در همين زمان بود كه عملا تمام محدوده روي پهنه گسله شمال تهران در سعادت‌آباد و مرادآباد، شمال پونك و حصارك كن و تمامي بخش شمالي منطقه ۲۲ در شمال‌غرب تهران از آپارتمان و برج‌هاي بلندمرتبه پوشيده شد. همزمان و با آغاز آبگيري سد در سال ۱۳۸۵ و بهره‌برداري از سد ماملو در سال ۱۳۸۹ تحليل افت پيزومترهاي محدوده دشت ورامين و گسترش تعداد و عمق چاه‌هاي عميق در دشت، تغيير در رژيم جريان آب زيرزميني و كم شدن حجم آبخوان واضح است. بعد از احداث سد ماملو مقدار اين افت به ويژه در اراضي بخش شمالي افزايش يافته و عدم برنامه‌ريزي صحيح در تامين نيازهاي بخش كشاورزي دشت كه سهم عمده‌اي از مصرف آب استحصال شده از منابع زيرزميني را داراست، شرايط اقليمي و اجتماعي پايين دست سد را با چالش‌هايي اساسي مواجه كرده است. باتوجه به ساخته شدن سد ماملو درست در محل ورود رودخانه جاجرود به دشت ورامين، عملا با كاهش چشمگير جريان سطحي به منطقه، به مرور زمان تراز سطح ايستابي نيز با كاهش مواجه شده است. اين كاهش در نيمه شمالي دشت و در مناطقي كه ضخامت آبرفت بيشتر است، مقادير بالاتري داشته است. نواحي‌اي كه دچار مقدار تخليه آب و افت بيشتري در طول دوره آماري بود منطبق بر مناطق داراي نشست بيشتر در نقشه‌هاي فرونشست زمين هستند. كانون زلزله ۲۰ تير ۱۴۰۲ در قيامدشت و در شمالي‌ترين بخش مخروط افكنه دشت ورامين قرار داشت. قيامدشت از توابع شهرستان ري و در ۱۵ كيلومتري جاده خاوران واقع است. به خاطر نزديكي به پايتخت محل سكونت مناسبي براي مهاجرانِ جوياي كار از اقصا نقاط كشور و همچنين برخي پايتخت‌نشينان بوده و هست. آب آشاميدني جمعيت حدودا ۵۰ هزار نفري قيامدشت كه حالا داراي دانشگاه آزاد واحد تهران شرق با جمعيت سيال حدودا ۱۵ هزار نفري هم هست، از چاه‌هايي كه اطراف اين شهر حفر شده، تامين شده كه به دليل وجود املاح زياد و سختي آب، اين آب غيرقابل شرب بوده و معمولا جهت شست‌وشوي ظروف و ديگر كارها مورد استفاده قرار مي‌گرفت. در سال ۱۳۹۴ با بهره‌برداري از تاسيسات انتقال آب از سد ماملو و بخشي از تصفيه‌خانه هفتم آب تهران، ۹۰ ليتر در ثانيه آب سد ماملو جايگزين آب چاه‌ها در تامين آب شرب اين شهر شده است. پروژه ۱۴۰۰ واحدي قيام در حريم شهرداري قيامدشت و مشرف به جاده ترانزيتي امام رضا واقع شده است. احداث پروژه در مكان فوق در جوار شهر قيامدشت و همچنين وجود دانشگاه آزاد اسلامي تهران شرق، نمادي از جذابيت‌هاي جذب جمعيت در اين ناحيه حاشيه‌نشين تهران است. شهرهاي ديگري مانند پاكدشت، شريف‌آباد، قرچك و ورامين در همين منطقه داراي ويژگي‌هاي مشابه براي توسعه به ويژه در دهه اخير بوده‌اند. پروژه قيام در دو سايت۹۰۰ و ۵۰۰ واحدي ساخته شده است. برآورد مي‌شود كه در شهر پاكدشت در سال ۱۴۰۲ بالغ بر ۴۶۰ هزار نفر جمعيت داشته باشد. در اين شهر كه قبل از انقلاب اسلامي به نام مامازند شناخته مي‌شد (و اهالي تهران به آن «مامازند ورامين» مي‌گفتند) براي آبياري زمين‌هاي كشاورزي و باغات از رودخانه جاجرود و چاه استفاده مي‌شود. رودخانه جاجرود در شرق پاكدشت پس از ورود به جلگه و با تشكيل مخروط افكنه بزرگ ورامين به چندين شعبه فرعي تقسيم مي‌شود. پاكدشت در بالاترين بخش اين مخروط افكنه قرار دارد. در سال ۱۴۰۰ سرعت رشد جمعيت در پاكدشت حدود ۱۰درصد و جمعيت «شهرستان پاكدشت» بالغ بر ۷۵۰ هزار نفر برآورد شد. برآورد مي‌شود كه جمعيت شهر پاكدشت در 10 سال پيش رو به يك ميليون و دويست هزار نفر بالغ شود. ۳۱ فروردين ۱۴۰۲ افتتاح ۳۴۴ واحد مسكوني طرح نهضت ملي مسكن در شهر جديد ايوانكي بعد از عيد فطر اعلام شد. اين توسعه با محوريت شهر جديد ايوانكي طي ۴ سال با ۳۶۰۰۰ واحد مسكوني برنامه‌ريزي شده است. وزارت راه و شهرسازي، در روز ۱۹ تير ۱۴۰۲ اعلام كرد بيش از ۱۱ هزار نفر متقاضي در طرح نهضت ملي مسكن در جنوب غرب استان تاييد نهايي شده‌اند كه تا هفته دولت -هفته اول شهريور ۱۴۰۲- بخشي از اين متقاضيان واحدهاي آماده خود را تحويل مي‌گيرند. روند توسعه در اين بخش‌هاي حاشيه تهران نشان مي‌دهد كه در دهه پيش رو بيشتر جمعيت مهاجر به استان تهران به اين نواحي جذب خواهند شد. اين جذب متقاضيان آب به فشار بيشتر به آب‌هاي زيرزميني مي‌انجامد و به تدريج با حذف سفره آب زيرزميني تعادل تنش روي گسل‌هاي منطقه نيز بيشتر بر هم مي‌ريزد. به اين ترتيب مي‌توان انتظار داشت تا گسل‌هاي منطقه تغييرات تنش و احتمالا تحريك بيشتر در جهت لرزه‌خيزي و چكانش رخداد زمين‌لرزه‌هاي متوسط و احتمالا شديد را تجربه خواهند كرد.