همچنان تلاش براي احياي درياچه اروميه
مهدي زارع
در روز 4 مهر 1402 مديرعامل شركت آب منطقه‌اي آذربايجان غربي افتتاح سد چپرآباد را از طرح‌هاي احياي درياچه اروميه برشمرد . او گفت: «بهره‌برداري از سد چپرآباد در مهرماه ماه در ۱۰ كيلومتري شهرستان اشنويه انجام مي‌شود. سد چپرآباد از نوع خاكي با هسته رسي، با طول تاج ۴۸۸متر و عرض تاج ۱۰ متر و ارتفاع از پي ۳۴ متر و مساحت مخزن ۵۵۰ هكتار است . سالانه ۲۷ميليون مترمكعب از آب‌هاي روان رودخانه كاني رش و حدود ۵۰ ميليون مترمكعب از آب سد سيلوه به مخزن سد چپرآباد هدايت مي‌شود. اين سد داراي مخزن آبي به حجم ۳۸ ميليون و حجم تنظيمي ۷۱ ميليون مترمكعب است، تامين بخشي از نياز زيست‌محيطي درياچه اروميه مهم‌ترين هدف از اجراي سد چپرآباد است كه آب رها شده از سد در مسير رودخانه كاني رش به گدارچاي و نهايتا به درياچه اروميه مي‌پيوندد.» هدف‌گذاري بر استفاده از آب سدي كه به تازگي در حال بهره‌برداري است، نشان مي‌دهد كه همچنان يك ذهنيت صرفا مهندسي از نوع غيرپايدار، براي احياي درياچه مهم اروميه حاكم است. درياچه اروميه بزرگ‌ترين درياچه داخلي ايران است. اين درياچه به عنوان يك واحد اكوسيستمي موثر در شمال غرب ايران، سهم زيادي در اكولوژي منطقه دارد. سطح آب درياچه اروميه بين 6 تا 7.40 متر كاهش يافته و مساحت پهنه آبي را كاهش داده است. اين كاهش از سال آبي 1375-1374 منجر به افزايش شوره‌زارها شده است. در ارديبهشت 1396، سطح آب 3.11 متر كمتر از تعادل اكولوژيكي بود. گسترش شوره‌زارها به دليل خشكسالي‌هاي پي در پي و افزايش برداشت آب از منابع آب سطحي و زيرزميني است. اين پديده مي‌تواند منجر به وقوع توفان، گرد و غبار و نمك شده و به مرگ اكوسيستم درياچه، مهاجرت اجباري و تهديد سلامت جمعيت بيش از 10 ميليون نفر در پيرامون درياچه منتهی شود. به منظور برنامه‌ريزي بلندمدت و مديريت بهينه منابع آب موجود، درك بهتر تغييرات زماني و مكاني اجزاي تعادل آب (به ويژه تبخير و تعرق واقعي، رواناب سطحي و تغذيه آب زيرزميني) ضروري است. در دي‌ماه 1401 اعلام شد كه به دليل تخليه آب‌هاي زيرزميني، توسعه بي‌رويه اراضي كشاورزي، ايجاد هزاران حلقه چاه غيرمجاز و مديريت غيراصولي منابع آبي تا حدود زيادي رنگ باخته و استان آذربايجان غربي را در معرض بحران و تنش آبي قرار داده است. بارش‌هاي بسيار كم و غيرقابل مقايسه با سال‌هاي پيشين، بارش‌هاي برفي بسيار محدود در فصل زمستان و كاهش قابل توجه منابع برفي در استان و همچنين وضعيت نامناسب منابع آبي سطحي و زيرزميني از يك طرف و همچنين استفاده بيش از حد از اين منابع به ويژه در حوزه كشاورزي موجب شده تا اين استان نتواند مثل سال‌هاي گذشته، استاني پرآب تلقي شود. تعامل بين سطح آب زيرزميني و سطح آب درياچه در زمان و مكان با تجزيه و تحليل داده‌هاي آب زيرزميني جمع‌آوري شده از چاه‌هاي مشاهده‌اي اطراف درياچه مشخص كرده است كه حدود 70 درصد رواناب در رودخانه‌هاي زهكشي شده به درياچه به صورت جريان پايه ايجاد مي‌شود . در اين استان در سال آبي 1402-1401 به ترتيب از شمال به جنوب در حوضه آبريز ارس كاهش ۱۸ درصدي و در حوضه درياچه اروميه كاهش ۶ درصدي نزولات آسماني را شاهد بوديم. علاوه بر آن، وضعيت سدهاي آذربايجان غربي نيز طبق برآوردهاي صورت گرفته، در وضعيت مناسبي قرار ندارند و شايد تنها بتوان آن را براي شرب شهروندان قابل ذخيره دانست و نبايد توقعي بيش از آن، از اين منابع آب سطحي داشت. در استان آذربايجان غربي نزديك به ۱۲۰ هزار هكتار زمين كشاورزي داريم و با توجه به ميزان آب مصرفي در بخش شرب و صنعت در كنار آب كشاورزي سالانه حدود چهار ميليارد مترمكعب آب در اين بخش‌ها مصرف مي‌شود كه برابر با منابع آبي يك‌سال استان است. دي‌ماه 1397 شركت آب منطقه‌اي آذربايجان غربي اعلام كرد: «در حوضه آبريز درياچه اروميه در مجموع ٦١هزار و ٩٦٥حلقه چاه با تخليه سالانه بيش از يك ميليون و ١٠٨ هزار مترمكعب آب حفر شده كه از اين تعداد ٢٢هزار و ٢٩٧حلقه چاه غيرمجاز با تخليه سالانه بيش از ٢٩٦هزار و ٨٦٥ مترمكعب آب شناسايي شده است.» بيشترين تعداد چاه‌هاي غيرمجاز حفر شده در اروميه و بخش مركزي استان وجود دارد كه نتيجه آن برداشت بالاي غيرمجاز آب و افت مستمر سطح آب زيرزميني در محدوده دشت اروميه شده است. حوضه درياچه اروميه تحت اثر تغييرات اقليمي و انساني بسياري قرار گرفته كه باعث بحران درياچه اروميه شده است. در سال‌هاي احياي درياچه، از 1392 تا 1402 نيز در بيشتر سال‌هاي رواناب كاهش يافته و همزمان دما و تبخير افزايش يافت. كاربري زمين نيز به‌طور گسترده‌اي تغيير كرده است. اين تغييرات شامل كشت ديم و تبديل مراتع به محل سكونت و افزايش سطح زير كشت آبي بود. حدود 3043 كيلومتر مربع از مساحت درياچه كاهش يافته و به شوره‌زار تبديل شده است. ميانگين عمق آب‌هاي زيرزميني 7.4 متر كاهش يافته است. در سال 1371 بيشترين رواناب در قسمت غربي حوضه با بيشترين ميزان بارندگي رخ داده است و تمامي آب‌هاي زيرزميني در قسمت‌هاي جنوبي و غربي حوضه به خوبي تغذيه شدند. در سال 1396 بيشتر رواناب و تغذيه آب زيرزميني به بخش جنوب غربي حوضه محدود شد. درياچه اروميه در سال 1396 تبخير و تعرق بيشتري را نسبت به سال 1371 تجربه كرده است.
در سال 1371، حدود 59 درصد از بارش حوضه براي تبخير و تعرق، 7درصد براي رواناب سطحي، 31 درصد براي تغذيه آب‌هاي زيرزميني و 3 درصد براي رهگيري صرف شده است. در سال 1396 اين ميزان به ترتيب به 55، 2، 40 و 3 درصد تغيير كرد. رواناب داراي بيشترين ضريب تغييرات و تغذيه آب زيرزميني دچار كمترين تغييرات است. در همين مدت بخش‌هاي شرقي درياچه اروميه (شامل عجب‌شير، آذرشهر، مراغه) دچار بيشترين تغييرات و بخش‌هاي جنوب غربي حوضه از وضعيت بهتري برخوردار بوده‌اند.