سفر احمدي‌نژاد و سد گتوند
مهدي زارع
سفر محمود احمدي‌نژاد براي شركت در كنفرانس مديريت منابع آب در گوتمالا در مهر ماه 1402، يادآور مديريت خود وي در حوزه منابع آب بود. سد گتوند يكي از بزرگ‌ترين سدهاي ايران است كه در زمان احمدي‌نژاد افتتاح شد. اين سد روي رودخانه كارون در فاصله ۲۵ كيلومتري شمال شهرستان شوشتر و در ۱۰ كيلومتري شمال شرقي شهر گتوند در استان خوزستان قرار دارد. ارتفاع سدِ سنگ‌ريزه‌اي با هسته رسي ۱۸۲ متر و طول تاج آن ۷۶۰ متر بلندترين سد خاكي كشور شناخته مي‌شود. درياچه سد گتوند دومين درياچه مصنوعي بزرگ كشور پس از كرخه محسوب مي‌شود. حجم مخزن سد چهار هزار و ۶۴۷ ميليون متر مكعب و حجم مفيد آن سه هزار و ۴۷۰ ميليون مترمكعب اعلام شده است. هدف از ساخت اين سد چه تامين برق (با متوسط توليد چهار هزار و ۲۵۰ گيگاوات ساعت در سال)، كنترل سيلاب‌هاي فصلي رودخانه كارون و آب‌هاي خروجي از سدهاي بالادست، تنظيم آب كشاورزي پايين‌دست و ايجاد جاذبه‌هاي گردشگري ذكر شد. شروع ساخت سد در سال ۱۳۷۶ آغاز شد و در سال ۱۳۹۱ به پايان رسيد. پورمحمدي رييس وقت سازمان بازرسي كل كشور با اشاره به صرف ۲۰۰۰ ميليارد تومان اعتبار براي ساخت سد گتوند و همچنين كار صدها متخصص در سه دولت روي اين سد و عدم توجه آنها به مشكلاتي كه سد ايجاد مي‌كند، گفته بود: «در سازمان بازرسي كل كشور با كارشناسي‌هايي كه انجام داديم به اين نتيجه رسيديم كه نمي‌توان با شرايط حاضر سد گتوند به فعاليت ادامه دهد و با مدنظر قرار دادن قانون و كار كارشناسي اين تصميم را ابلاغ كرده‌ايم و پاي آن هم ايستاده‌ايم.» پورمحمدي با ذكر اقدامات سازمان بازرسي كل كشور پس از ابلاغ اين تصميم گفت: «600 هزار از اراضي زير كشت در اين مناطق وجود دارد كه با چند بار آبياري شدن با آب شور، تبديل به نمكزار مي‌شود و ما اين مساله را به وزارت جهاد كشاورزي گزارش داده‌ايم كه يا بايد در اين فصل آبي، سد را تخليه كنند يا بايد فكري به حال كشاورزي منطقه كنند.»
محمود احمدي‌نژاد، در جواب نامه رسمي پورمحمدي رييس سازمان بازرسي كل كشور درباره نواقص فني سد گتوند، وي را بي‌سواد ناميد و در دفاع از جانمايي غلط پروژه ۲۵۰۰ ميليارد توماني سد گتوند عليا به اين سخن اكتفا كرد كه «من خودم مهندس عمرانم.» او در تاريخ 05/05/1390 آبگيري سد گتوند عليا را اعلام كرد. وي سپس در يك گردهمايي گفت: «يك آدم بي‌سوادي وارد كارهاي تخصصي مي‌شود و به ما نامه رسمي مي‌زند كه شما اين سد را در اين نقطه نسازيد و در جاي ديگري احداث كنيد. به تو چه ارتباطي دارد؟ اصلا تو مي‌فهمي سد يعني چه؟ چه كسي به تو اين اجازه را داده است كه چنين كاري را انجام دهي؟ من كه خودم مهندس عمران هستم در اين باره اظهارنظر نمي‌كنم، چراكه احداث يك سد مطالعات زمين‌شناسي و هيدرولوژيكي فراواني را مي‌طلبد، در انتهاي نامه هم تهديد مي‌كنند كه اگر اين كار را انجام ندهيد با شما برخورد مي‌كنيم.» در سال 94 زماني كه شوري آب پشت سد، افزايش يافت رييس موسسه آب و دبير شوراي هماهنگي آب دانشگاه تهران در گزارش شناخت دانشگاه تهران به دو اشتباه، يعني تعيين محور سد در محل نامناسب توسط مشاور اوليه و تصميم به آبگيري سد بدون تكميل تمهيدات علاج بخشي اشاره كرد. براي ساخت سد گتوند از سال ۱۳۸۰ به بعد بيش از ۳۶۰ پيمانكار با اين پروژه همكاري داشته‌اند. اين سد روي لايه‌هاي نمكي تشكيلات تبخيري گچساران قرار دارد. ۱۰ روز پس از آبگيري، ديوار حائل ۱۲۰ سانتي‌متر نشست كرد. لايه‌هاي نمكي در آب پشت سد حل شده و بدين‌ترتيب كيفيت آب كارون پشت اين سد به شدت كاهش يافته و شور شده است. دست‌اندركاران ساخت سد از وجود سازند نمكي گچساران مطلع بودند اما راه‌حل را در اين ديدند كه با صرف ۱۳۰ ميليارد تومان يك پتوي رسي روي لايه‌هاي نمكي ايجاد كنند. آب شيرين كارون، وقتي پشت سد قرار مي‌گيرد، شور مي‌شود. اين آب شور مي‌تواند تمام زمين‌هاي پايين‌دست، كشاورزي و كشت و صنعت خوزستان را نابود كند. شركت امريكايي سال ۱۳۵۰ مطالعات مكان‌يابي سد گتوند را انجام داد. محل پيشنهادي آنها ۱۴ و نيم كيلومتر بالاتر از مكان فعلي بود. سال ۱۳۷۷ وزارت نيرو و پيمانكار با تعيين محل فعلي مخزن سد از ۲/۲ ميليارد به ۷/۴ ميليارد افزايش دادند. ساخت سد گتوند، انتقال‌هاي مكرر آب و آلايندگي‌هاي صنايع استان از جمله شركت توسعه كشت و صنعت نيشكر، عوامل اصلي نابودي محيط‌زيست خوزستان و رودخانه كارون بوده است. مجوز احداث سد شرايطي داشته كه رعايت نشد. در سال 1390 رييس وقت سازمان حفاظت محيط‌زيست گفت: وزارت نيرو در حال ايمن‌سازي اطراف سد گتوند است و تا زماني كه تثبيت نمك در آن مكان انجام نشود اين سد افتتاح نمي‌شود. وزارت نيرو با استفاده از خاك رس كه به پتوي رسي معروف است اقدام به ايمن‌سازي اطراف سد كرده تا مخزن سد و جريان آب، نمكزار ايجاد نكند. آن هنگام مديران سازنده سد گتوند مدعي شدند كه «اگر سد گتوند نبود، علاوه بر مشكل گرد و غبار، خوزستان با مشكل بي‌آبي هم مواجه بود. كشت پايين‌دست سد نه تنها كاهش نيافته بلكه با آب‌رساني به اندازه مطلوب بيش از گذشته رونق داشته است. بررسي‌ها نشان داد كه احتمال بروز لغزش‌هاي بزرگ وجود ندارد و پس از بروز انحلال اوليه نمك‌ها، به دليل ريزش لايه‌هاي مارني روي لايه‌هاي انحلالي، نرخ انحلال به ميزان قابل‌توجهي كاهش مي‌يابد و امكان درگير شدن كل نمك با آب وجود نداشته يا با روندي بطئي محتمل خواهد بود... سازند گچساران به لحاظ طبيعت و به لحاظ جنس زمين و ساختار زمين‌شناسي در مقابل آب مقاومتي ندارد. اين هم در پيش‌بيني ما بوده است كه اين اتفاق رخ مي‌دهد و ما براي اينكه نرخ انحلال نمك اين سازند گچساران را در مراحل آبگيري به حداقل برسانيم يك پوشش روي آن ايجاد كرده بوديم كه البته پيش‌بيني ما اين بوده است اين پوشش به مرور زمان در طول يك ماه از بين مي‌رود و اتفاقا يك بخشي از كار نيز زير آب مي‌رود.»
ولي در عمل و واقعيت آب پشت سد به شدت شور شد و تصميم گرفتند تا به تدريج نمك را تخليه كنند. تخليه آبِ شور و نمك جمع شده پشت سد به آسيب گسترده به زمين‌هاي پايين دست انجاميد.