مسوولیت‌پذیری اجتماعی در مقوله کسب و کار
زهرا آقاجانی
مبحث مسوولیت‌پذیری اجتماعی شرکتی (Corporate Social Responsibility) یا (CSR) و عمل به آن، مقوله پیچیده‌ای به لحاظ دارا بودن ابعاد مختلف به شمار می‌رود. گام برداشتن در این حوزه علاوه بر اینکه نیازمند عزم جدی کسب و کارها است، امری بسیار زمان‌بر و گاه بسیار هزینه‌بر بوده و بايد به طور مستمر تداوم داشته باشد. به عبارت دیگر مسوولیت‌پذيري اجتماعی امروزه دیگر تنها یک نیاز نیست، بلکه یک ضرورت محسوب می‌شود. در یک تعریف روشن، مسوولیت‌پذیری اجتماعی شرکتی، شامل مجموعه فعالیت‌هایی می‌شود که پیش‌برنده سود و منفعت جامعه بوده و فراتر از منافع سازمان و فراتر از الزامات قانونی است.
مسوولیت اجتماعی را به چهار جنبه زیست‌محیطی، اقتصادی، خیرخواهانه (بشردوستانه) و اخلاقی تقسیم کرده‌اند. در دهه‌های اخیر مسووليت‌پذيري اجتماعي اهميتی بيش از پيش پيدا كرده است، به‌طوری که جوامع باتوجه به وقوع بحران‌های مکرر طی سال‌های اخیر (ازجمله شیوع کرونا، اختلال در زنجیره‌های تامین جهانی، تورم فزاینده و افزایش هزینه‌های زندگی، آشفتگی‌های اقتصادی و تغییرات اقلیمی) نسبت به اين موضوع حساس‌تر شده‌اند.
زنجیره تامین امروزه موضوعی جدانشدنی از کسب و کارها بوده و برای موفقیت آنها و جلب رضایت مشتریان ضروری است، زیرا مشتریان تمایل بیشتری به تامین کالا و خدمات از آن دسته از کسب و کارهایی دارند که بيش از دیگران به مقوله مسوولیت‌پذيري اجتماعی توجه مي‌كنند، از این رو، بسیار مهم است که تمامی تولید‌کنندگان، تامین‌کنندگان، توزیع‌کنندگان، شرکت‌های لجستیکی و دیگر اعضای زنجیره‌های تامین نسبت به اتخاذ اقدامات و ابتکارات در زمینه مسوولیت‌پذیری اجتماعی اهتمام ورزند. زنجیره تامین‌ها می‌توانند اقدامات گوناگونی در رابطه با چهار جنبه مسوولیت‌پذیری اجتماعی صورت دهند که برخی از مصادیق آن عبارتند از:
الف) مسوولیت‌پذیری زیست محیطی: استفاده از فناوری‌های نوین برای به حداقل رساندن تولید پسماند و انتشار آلاینده‌ها؛ استفاده از بسته‌بندی‌های قابل بازیافت؛ الزام به کاهش آلایندگی حمل و نقل توسط شرکت‌های لجستیکی یا سوق دادن آنها به استفاده از ناوگان با آلایندگی کمتر (نوسازی ناوگان یا تامین ناوگان برقی)؛ آموزش تامین‌کنندگان و تعریف استانداردهای سخت‌گیرانه‌تر به منظور رعایت مسائل زیست محیطی توسط آنها؛ ایجاد و توسعه زیرساخت‌های انبارها و زیرساخت‌های سبز، پیاده‌سازی زنجیره تامین سبز و غیره.
ب) مسوولیت‌پذیری اقتصادی: اتخاذ تصمیمات اقتصادی با درنظر گرفتن ملاحظات زیست‌محیطی و اجتماعی مانند تعریف نظام حقوق و دستمزد شفاف و عادلانه، سرمایه‌گذاری در حوزه‌هایی مانند انرژی‌های تجدیدپذیر، برگزاری برنامه‌های آموزشی برای بازیگران زنجیره با رویکرد پایداری و غیره.
ج) مسوولیت‌پذیری خیرخواهانه: حمایت فعالانه از ابتکارات و برنامه‌های معطوف به مسائل اجتماعی (مانند کاهش نابرابری‌ها در جوامع، آموزش افراد، اعطای بورسیه برای دانش‌آموزان کم‌درآمد و دسترسی به خدمات سلامت با قیمت مناسب)؛ تعریف برنامه‌های خیرخواهانه توسط شرکت‌ها با مشارکت کارکنان، اجرای برنامه‌های خیرخواهانه در جوامع محلی و غیره.
د) مسوولیت‌پذیری اخلاقی: موظف کردن تمامی اعضای زنجیره به رفتار منصفانه در قبال کارکنان، ایجاد فرصت‌های کاری برابر برای آنها، توجه به بهداشت و ایمنی محیط کار، عدم استفاده از کودکان کار و غیره.
امروزه مسووليت‌پذيري اجتماعي در رتبه‌بندي‌هاي جهاني كسب و كارها بسيار مورد توجه قرار دارد،
به طوری که برخي موسسات در جهان اقدام به ارزيابي و رتبه‌بندي كسب و كارها با محوريت مسووليت اجتماعي مي‌كنند. ازجمله آنها، موسسه ريپيوتيشن است كه همه ساله فهرست يكصد شركت برتر جهان در زمينه مسووليت اجتماعي را منتشر مي‌كند. شرکت‌های حاضر در این فهرست در حوزه‌های مختلفی نظیر صنایع تولید خودرو اعم از شخصی و تجاری، مواد غذایی، پوشاک، محصولات آرایشی و بهداشتی، کالاهای مصرفی الکترونیکی، لوازم منزل، صنعت خردهفروشی، بخش حمل و نقل و فناوری اطلاعات فعال هستند. در فهرست سال 2023 این موسسه، شرکت‌های معروفی همچون لگو (اسباب بازی)، بوش (لوازم خانگی و محصولات مهندسی و فناوری)، رولزرویس (خودروهای لوکس و صنایع هوایی و دفاعی)، هارلی دیویدسون (موتوسیکلت) و کانن (صنایع الکترونیکی و تجهیزات پزشکی) حضور دارند. علاوه بر این، می‌توان به نام برندهای فروشگاهی ايكیا (مبلمان و لوازم منزل)، کاستکو (عمده‌فروشی)، آلدی (فروشگاه تخفیفی)، هوم دی پوت (خردهفروشی آنلاین و آفلاین) و آمازون (تجارت الکترونیک از جمله فروش آنلاین) در این فهرست اشاره نمود. همچنین نام شرکت‌های حمل و نقل هوایی (خطوط هوایی سنگاپور و ایر فرانس-کی.ال.ام) و شرکت‌های فناوری اطلاعات (سپ و سیسکو) در این فهرست دیده می‌شوند.
علاوه بر این می‌توان به فهرست 25 زنجیره تامین برتر جهان که به صورت سالیانه توسط موسسه گارتنر معرفی می‌شود، اشاره کرد. درخصوص امتیازدهی زنجیره‌های تامین و رتبه‌بندی آنها باید گفت، به طور مشخص معیار (عملکرد) زیست‌محیطی، اجتماعی و حاکمیتی با وزن 20درصد در محاسبه امتیازها لحاظ می‌شود. در رتبه‌بندی سال 2023 این موسسه، زنجیره تامین پنج شرکت اشنایدر الکتریک (اتوماسیون دیجیتال و مدیریت انرژی)، سیسکو (شبکه و ارتباطات دیجیتال)، کلگیت-پالمولیو (محصولات بهداشتی)، جانسون اند جانسون (دارو و فناوری‌های پزشکی) و پپسی به ترتیب رتبه‌های اول تا پنجم را به خود اختصاص داده‌اند. در ضمن اسامی برندهای شناخته شده‌ای همچون وال‌مارت (فروشگاه زنجیره‌ای)، لورآل (لوازم آرایشی و بهداشتی)، کوکاکولا، مک دونالدز (فست‌فود) و علی‌بابا (تجارت الکترونیک) در این فهرست دیده می‌شوند.
در ارتباط با مسوولیت‌پذيري اجتماعی باید گفت از آنجا که برنامه‌ريزي و اجراي اقدامات در جهان و به تبع آن در ایران هنوز راه زیادی برای رسیدن به وضعیت قابل قبول در پیش است، طی سال‌های اخیر برخی برندهای معروف شرکتی دست به انجام اقدامات محدودی در این حوزه زده‌اند که عمدتا بعد خیرخواهانه آن (نظیر کمک به مناطق کم‌برخوردار و حمایت از گروه‌های آسیب‌پذیر) مورد توجه قرار گرفته و در دیگر حوزه‌ها کارهای چندان چشمگیری (به جز مواردی همچون استفاده کمتر از پلاستیک، پاکسازی محیط‌زیست و کاشت درخت) صورت نگرفته است.
در ارتباط با اهتمام شرکت‌ها و زنجیره‌های تامین به مسوولیت‌پذیری اجتماعی در کشور باید گفت اگرچه برخی الزامات در قوانین و مقررات ناظر بر ارائه مجوزها و فعالیت شرکت‌ها (عمدتا مسائل زیست‌محیطی مانند اخذ مالیات از واحدهای آلاینده) لحاظ شده است، اما این موضوع بسیار فراتر از صرفا الزامات وضع شده توسط دولت‌ها است. به بیان دیگر تمامی شرکت‌ها باید به صورت خودجوش و مستمر، پیامدهای اجتماعی، اقتصادی و محیط‌زیستی ناشی از فعالیت‌های خود را ارزیابی نموده و ابزارها و روش‌های نوآورانه را متناسب با آنها برای کاهش پیامدهای مربوطه به کار بگیرند. به عنوان مثال می‌توان به استفاده از خودروی برقی در ناوگان حمل و نقل باری کشور (جایگزینی برقی با احتراقی)، کاهش آلایندگی (فراتر از صرفا معاینه فنی) و استفاده از هوش مصنوعی در بخش‌های مختلف زنجیره‌های تامین (برای کاهش تبعات زیست محیطی فعالیت‌ها) اشاره کرد.
باتوجه به مطالب مطرح شده در اين نوشتار، پيشنهادات زير براي توسعه مسوولیت‌پذيري اجتماعی در زنجیره‌های تامین قابل ارايه هستند.
نخست - تدوین شاخص‌های رتبه‌بندی برای زنجیره‌های تامین از منظر مسوولیت‌پذيري اجتماعی: باتوجه به عدم وجود نظام رتبه‌بندی کسب و کارها در زمینه مسوولیت‌پذیری اجتماعی در کشور (علی‌رغم اقدامات انجام شده)، پیشنهاد می‌شود نهادهای متولی نظیر وزارت صنعت، معدن و تجارت و سایر دستگاه‌های ذی‌ربط با همکاری اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران و دیگر تشکل‌های مربوطه اقدام به طراحی و اجرای نظام رتبه‌بندی نمایند.
دوم- ترغيب زنجیره‌های تامین به رعایت مسوولیت‌پذیری اجتماعی: ترغیب کسب و کارهای این حوزه به ارائه گزارش‌هاي سالانه در زمينه عملکرد پیاده‌سازی این مقوله، مي‌تواند به نهادينه شدن تدريجي آن کمک نماید. این امر می‌تواند با هدایت تشکل‌های مربوطه محقق شود.
سوم- آگاهی‌رسانی به مشتریان و مصرف‌کنندگان: ارائه اطلاعات لازم به مردم در زمینه مسوولیت اجتماعی مهم است و از سوی دیگر بازیگران زنجیره‌های تامین نیز نیازمند آگاهی‌رسانی هستند تا در راستای تحقق مسوولیت اجتماعی گام بردارند.
چهارم- اصلاح و تکمیل آیین‌نامه اجرایی ماده 148 اصلاحی قانون مالیات‌های مستقیم (برای قبول هزینه‌های مسوولیت اجتماعی به عنوان هزینه‌های قابل قبول مالیاتی): یکی از اقدامات قابل انجام در این زمینه مشوق‌های مالیاتی است که بتواند به تحقق مسوولیت‌پذیری اجتماعی کسب و کارها در ایران كمك کند. این موضوع به لحاظ بار مالی چالش‌هایی برای دولت دارد و سازمان امور مالیاتی کشور (به جهت کاهش درآمد) هنوز متقاعد نشده است. از سوی دیگر باتوجه به فقدان سرمایه اجتماعی در ایران شرکت‌ها نیز تمایلی به ارائه اطلاعات مربوطه ندارند.
استادیار موسسه مطالعات
و پژوهش‌های بازرگانی