براي سيلاب‌هاي بعدي در ايران آماده شويم
مهدي زارع
از ابتداي مهرماه 1402 تا دوازدهم خرداد 1403 در مجموع 35 ميليارد و 680 ميليون مترمكعب آب وارد سدهاي ايران شده كه نسبت به ورودي 33 ميليارد و 620 ميليون مترمكعبي آب به سدها در مدت مشابه سال آبي گذشته، رشدي 6درصدي داشته است. به‌منظور تامين آب شرب، كشاورزي، صنعت و سهم محيط زيست، 22 ميليارد و 860 ميليون مترمكعب آب از سدهاي كشور رهاسازي شده است كه نسبت به خروجي 20 ميليارد و 830 ميليون مترمكعبي آب در مدت مشابه سال آبي قبل از سدها، افزايشي 10درصدي را نشان مي‌دهد.
با بررسي فرآيندهاي هيدرولوژيكي، رويدادهاي خشكسالي و سيلاب‌هاي متوالي مشخص شده كه چگونه خشكسالي مي‌تواند بر اثر خطر سيلاب اثر بگذارد. فرآيندهاي هيدرولوژيكي، اجتماعي-اقتصادي و سازگاري متفاوتند. فرآيندهاي هيدرولوژيكي شامل فرآيندهاي ذخيره‌سازي و رواناب است كه به نظر مي‌رسد هر دو عمدتا در زمان خشكسالي چند‌ساله و زماني كه سيل طي خشكسالي رخ مي‌دهد، نقش دارند. با اين حال، اينكه كدام فرآيند در چه زماني و در كجا غالب است و چگونه اين موضوع تحث اثر مداخله انسان است، هنوز به صورت دقيق مشخص نيست. فرآيندهاي مرتبط با اثرهاي اجتماعي- اقتصادي كمتر از فرآيندهاي هيدرولوژيكي مورد مطالعه قرار گرفته‌اند، اما به نظر مي‌رسد تغييرات آسيب‌پذيري نقش مهمي در افزايش يا كاهش اثرهاي خشكسالي نسبت به سيل دارد. علاوه بر اين، كيفيت آب به دليل رويدادهاي خشكسالي در مقايسه با حوادث سيل بدتر مي‌شود. سازگاري بر فرآيندهاي هيدرولوژيكي (مثلا از طريق استخراج آب‌هاي زيرزميني) اثر مي‌گذارد. هنگامي كه يك سيلاب شديد مدت كوتاهي پس از يك خشكسالي بزرگ رخ مي‌دهد، پيامدهاي آن مي‌تواند فاجعه‌بار باشد. پس از يك خشكسالي طولاني، اولين‌بارندگي‌ها مورد استقبال قرار مي‌گيرد زيرا مي‌توانند منجر به بهبود اكوسيستم و پر كردن مجدد مخازن آبي شوند. اين وضعي است كه در فروردين ۱۳۹۸ و مرداد ۱۴۰۱ پس از سيلاب‌هاي سراسري در پي خشكسالي‌هاي طولاني مدت حس مي‌شد. اما در برخي موارد اين وضعيت مثبت بسته به فرآيندهاي فيزيكي و اجتماعي و تعامل آنها به فاجعه تبديل مي‌شود. در خشكسالي هزاره در استراليا (2010-2000) مدت كوتاهي پس از آن سيلاب گسترده در جنوب و شرق كشور جاري شد. خشكسالي (2018-2017) در شرق آفريقا به سرعت به دنبال سيلاب‌هايي با صدها كشته در سال ۲۰۱۸ رخ داد يا سيلاب مرگبار 2019 / فروردين ۱۳۹۸ ايران در پايان يك خشكسالي طولاني رخ داد. فرآيندهايي وجود دارد كه از طريق آنها يك رويداد خشكسالي مي‌تواند بر رويداد سيلاب بعدي اثر بگذارد، مثلا فرآيندهاي جوي كه بر هواشناسي اثر مي‌گذارد. فرآيندهاي حوضه آبريز موثر بر هيدرولوژي؛ فرآيندهاي اجتماعي- اقتصادي موثر بر اثرها يا فرآيندهاي سازگاري كه به‌طور بالقوه بر اثرهاي هيدرولوژيك و اجتماعي- اقتصادي موثر است.
بيابان‌زايي از سوي سازمان ملل به عنوان تخريب زمين در مناطق خشك، نيمه خشك و خشك نيمه مرطوب تعريف شده است. تعريف ساده است، اما اثر بيابان‌زايي عميق است و جوامع را در سراسر جهان تحت اثر قرار مي‌دهد. بيابان‌زايي، تخريب زمين و خشكسالي از مهم‌ترين چالش‌هاي محيط‌زيستي زمان ما هستند، به‌طوري كه تا 40درصد از كل زمين در سراسر جهان در حال حاضر تخريب شده در نظر گرفته شده است. زمين سالم نه تنها تقريبا 95 درصد غذاي ما را تامين مي‌كند، بلكه به ما سرپناه مي‌دهد، شغل و معيشت فراهم و از ما در برابر تشديد خشكسالي، سيل و آتش‌سوزي محافظت مي‌كند.
بيابان‌زايي و خشكسالي باعث مهاجرت اجباري مي‌شود و سالانه ده‌ها ميليون نفر را در معرض خطر آوارگي قرار مي‌دهد. از 8 ميليارد نفر جمعيت جهان، بيش از يك ميليارد جوان زير 25 سال در كشورهاي در حال توسعه زندگي مي‌كنند، به ويژه در مناطقي كه مستقيما به زمين و منابع طبيعي وابسته هستند. امسال موضوع روز جهاني بيابان‌زدايي و مبارزه با خشكسالي «متحد براي سرزمين. ميراث ما آينده ما» است.
اكنون تجربه آب و هواي خشك و مرطوب هر دو بيشتر و با شدت فزاينده اتفاق مي‌افتد و با تغييرات اقليمي مداوم، حتي بيشتر و شديدتر مي‌شوند. در مناطق خاصي در سراسر جهان، فراواني انتقال سريع از خشك به مرطوب نيز در 30 سال گذشته افزايش يافته است. زمان بين رويدادهاي خشك و مرطوب متوالي در حال كاهش است، به اين معني كه زمان كمتري براي بازيابي از اثرهاي شديد خشك قبل از وقوع رخداد شديد مرطوب وجود دارد. اين نشان‌دهنده اهميت بهبود درك رويدادهاي خشكسالي است و اينكه چگونه فرآيندهاي مختلفي كه طي و بعد از يك رويداد خشكسالي رخ مي‌دهد، وقوع، شدت و اثرهاي يك سيل را افزايش يا كاهش مي‌دهد.
در منطقه آمازون چنين انتقال ناگهاني به ناهنجاري‌هاي منفي دماي سطح دريا مربوط به حالت لانينا La Niña نسبت داده شد. چندين مطالعه در چين همچنين تغييرات ناگهاني خشك به مرطوب را به ناهنجاري در دماي سطح دريا و حالت‌هاي جوي اقيانوس در مقياس بزرگ مرتبط مي‌كنند . خشكسالي همچنين توليد باران را افزايش مي‌دهد، به عنوان مثال با افزايش همرفت به دليل خاك‌هاي خشك كه منجر به حركت عمودي هوا مي‌شود، بارش روي رودخانه‌هاي جوي تشديد مي‌شود . هم افزايش انتقال رطوبت و هم سامانه‌هاي توليد باران فعال‌تر ممكن است در انتقال خشك به مرطوب نقش داشته باشند .
اينكه آيا اين شرايط هواشناسي به خطر خشكسالي و در نهايت سيل تبديل مي‌شود يا خير، بستگي به فرآيندهاي هيدرولوژيكي، اجتماعي- اقتصادي و سازگاري دارد. كمبود شديد آب و خشكسالي و رشد جمعيت باعث افزايش فشار بر منابع آب مي‌شود.
با توجه به سابقه اخير حوادث شديد جوي و سيلاب در ايران، به ويژه در مناطقي مانند دشتياري استان سيستان و بلوچستان و مشهد، احتمال وقوع سيل بيشتر در تابستان۱۴۰۳ قابل توجه است. هرگاه بيش از ۳۰ ميليمتر باران طي چند دقيقه تا يك ساعت در نزديكي يك پهنه شهري رخ دهد، سيل و تلفات ناشي از آن قابل انتظار است. جابه‌جايي جمعيت، خسارت مالي، قطع برق و اختلال در زندگي روزمره از فرآيندهايي است كه با شرايط نامساعد جوي پيش‌بيني شده از جمله بارش شديد باران، رعد و برق، وزش باد شديد و احتمال رگبار تگرگ و گرد و غبار در ايران مرتبط است. تركيبي از عواملي مانند سامانه‌هاي ناكافي زهكشي، زمين‌هاي مستعد زمين‌لغزش و طبيعت خشك كه خطر وقوع سيلاب‌هاي ناگهاني را افزايش مي‌دهد، نشان مي‌دهد كه ريسك سيلاب ناگهاني در ماه‌هاي تابستان بالاست. مقامات و مردم بايد هوشيار، آماده و فعال باشند تا مخاطرات سيلاب را كاهش دهند و اثر آن را بر زندگي و زيرساخت‌ها به حداقل برسانند.