سمنان و عدالت آبي ديرينه‌اش
مرجان يشايايي
در كشوري با سابقه ايران ما، بي‌ترديد هر شهري جاذبه‌هاي فراواني براي گردشگري و گردشگران دارد، اما سمنان در حاشيه كوير كه در سايه شهرهايي مانند كاشان و اصفهان و يزد و شيراز اغلب كم‌سروصداتر بوده، به چند دليل شايد بتوان گفت يگانه است. اول اينكه سمنان و شهرهاي نزديك به آن زماني در مسير جاده ابريشم و بسيار پررونق بوده‌اند. اين مسير به روايتي از قرن دوم پيش از ميلاد تا اواسط قرن پانزدهم ميلادي فعال بوده و با بيش از ۶۴۰۰ كيلومتر (۴۰۰۰ مايل) طول، نقش مركزي در بده‌بستان‌هاي اقتصادي، فرهنگي، سياسي و مذهبي بين شرق و غرب را داشته است. امروز سمنان ديگر در قلب ارتباط شرق و غرب قرار ندارد و از آن دوره باشكوه يادي مانده و مجسمه سنگي كاروان شترها در يكي از ميادين اصلي شهر كه بر اين ياد صحه مي‌گذارد. اما سامانه آبرساني قديمي سمنان همچنان زنده و سرحال آب را در كوچه‌ها و باغ‌هاي دور و نزديك شهر روان مي‌كند. روزگاري، نزديك به بيش از 50 سال قبل، اين سامانه آب شرب شهر را هم تامين مي‌كرد، اما با كشيدن لوله‌هاي آب آشاميدني در سمنان، حالا تنها آبرساني به باغات برعهده آن است. سمنان شش استخر بزرگ در نقاط مختلف شهر دارد كه از قرن‌ها قبل آبي كه از ارتفاعات اطراف شهر مي‌آمده را در خود ذخيره مي‌كنند. اين استخرها به واسطه جوي‌هايي آب ذخيره‌شده را به باغ‌ها و كشتزارها روان مي‌كنند و به شكل مويرگي در باغ‌هايي كه در وسط شهر هنوز به حيات خود ادامه مي‌دهند، خود را مي‌گسترانند. سمنان را شهري در دل باغ هم مي‌خوانند، زيرا در يك تجربه كم‌نظير، در كشوري كم‌آب مانند ايران به فاصله چند دقيقه پياده‌روي مي‌تواني از يك بافت تازه‌ساز شهري به كوچه‌باغ‌هايي بسيار بكر وارد شوي كه با تدبير مديران شهري حتي پاي برق به آنها نرسيده تا از هجوم ساخت و ساز شهري در امان بماند. محمودرضا دارايي مدير بافت تاريخي سمنان كه با علاقه و حرارت ساختار چگونگي روان شدن آب به كوچه‌باغ‌هاي شهرش را توضيح مي‌داد و گاه از گويش محلي سمناني كه ريشه در زبان كهن پهلوي دارد، براي فهم بهتر ريشه‌هاي تاريخي مديريت آب كمك مي‌گرفت، نكته درخشاني را توضيح داد كه شايد هيچ كم از ساختار كالبدي آبرساني ندارد و آن هم شيوه مديريت آب است. اينكه چه حجمي از آب بايد در چه ساعتي روانه كدام دهنه شود، براساس نياز آن باغ يا باغ‌ها برآورد و تامين مي‌شود. در زمستان‌ها كه آب بيشتر است، دست مدير براي رها كردن آب بازتر از تابستان داغ و خشك حاشيه كوير است، اما همين مديريت توام با عدالت و كارايي سبب شده تا سمنان همچنان باغ‌ها و كشتزارهايي سبز و سلامت را در درون شهر داشته باشد و به گفته وي، هيچ باغي بي آب نماند. باغ‌راه‌هاي باصفاي سمنان را كه پياده طي كرديد به اكوموزه آب شهر مي‌رسيد كه قرار است كل اين دانش ارزشمند را به صورت علمي دراختيار علاقه‌مندان قرار دهد. اما مدير چگونه انتخاب مي‌شود؟ برخي ميراب‌هاي شهر سمنان، عهده‌دار وظيفه پدر شده‌اند و گاه اين عنوان در خانواده به نوعي موروثي است. آنكه قرار است آب را به عدالت تقسيم كند، پولي نمي‌گيرد و سهم آبي كه به او تعلق مي‌گيرد، مزدي است در ازاي مهارت در خدمت‌رساني و دست‌پاكي او. مدير نه در جريان يك انتخابات پرسروصدا و تبليغات و پوسترها و سخنراني‌ها، بلكه با برخورداري از سرمايه اجتماعي و كارايي و امانتداري كه سال‌ها خود و شايد خانواده از آن برخوردار بوده، انتخاب مي‌شود. الگويي كه ما از انتخاب مي‌شناسيم، معرفي كانديدا، ارايه يك سابقه كاري كه راست و دروغش هم معلوم نيست! و سپس راي‌گيري است كه شايد در سطح كلان كشوري و شهري بتوان آن را مورد قبول و منطقي دانست، اما در سطح محله و واحدهاي كوچك جماعتي قطعا كارايي درست ندارد. اعتماد به افراد يا نهادها يا دولت كه در اصطلاح به آن سرمايه اجتماعي گفته مي‌شود، عاملي است كه شايد نتوان آن را به سادگي اندازه‌گيري كرد، اما در هوايي كه تنفس مي‌كنيم و در نگاه مردمي كه هر روز با آنها در ارتباط و تعامل هستيم و در كمك‌هاي بي‌چشم‌داشتي كه هر روز مي‌دهيم و مي‌گيريم، موج مي‌زند. سرمايه اجتماعي عاملي مهم در مديريت‌هاي كلان و خرد است كه بايد آن را به حساب آورد و قدر دانست. بررسي الگوهايي چون نحوه انتخاب مديران آب در شهر سمنان كه قدمتي به سابقه چندين قرن دارد، مي‌تواند ما را به پايه‌ريزي و اداره بهتر نهادهاي اجتماعي با كمك سرمايه اجتماعي كه باعث پيوندهاي افقي در جامعه مي‌شوند، برساند.
كارشناس ارشد جامعه‌شناسي