دو موجی که تحولات را رقم زد

یافته‌های یک مطالعه پیمایشی در سال 1402 نشان داده است که مرجعیت سیاسی در کشور چنان دگرگون شده که 58/4 درصد از پاسخگویان، تصمیم سیاسی خود را به اتکاي خط‌مشی خانوادگی اخذ می‌کنند. چرا؟! چرا حدود دو‌سوم از جامعه ایران برای یافتن جهت‌گیری‌های سیاسی خود، از جمله در مورد رای دادن، به استادان دانشگاه، روحانیان، معلمان، پزشکان، مقامات کشور، دوستان و دیگر جریان‌ها و افراد مراجعه نمی‌کنند و به شکلی خود بسنده شده‌اند؟! گر‌چه ما اثر دیگر عوامل را نفی نمی‌کنیم، لیکن به نظر می‌آید تغییر الگوی رای‌دهی و هواداری و کنش‌های سیاسی رایج، اعم از مشارکت و عدم مشارکت سیاسی، تابعی از تاثیرگذاری دو عامل عمده زیر است: 

موج دانشگاهی- پر بیراه نیست که بگوییم ایران یک جامعه دانشگاهی است. در کنار رشد آموزش عمومی، این امر در واقع از گسترش نظام آموزش عالی در دهه‌های اخیر، سرچشمه می‌گیرد. دانشگاه کاستی‌هایی دارد، که از جمله شامل ضعف کیفیت و ناتوانی اقتصاد کشور در جذب فارغ‌التحصیلان و رسیدنِ بیـکاران دارای مدرک دانشـگاهی از کل بیکاران، بـه حـدود 41/3درصد است. اما باز هم دانشگاه به همه خانه‌ها رفت، آموزش عالی را همگانی کرد، جامعه را پر و بال داد و برکشاند و انتخابات‌های اخیر بالندگی اجتماعی ناشی از عملکرد دانشگاه را آشکارتر کرد. 

به آمار زیر نگاه کنید:  جمعیت ایران در سال جاری 89 میلیون نفر برآورد شده است و تعداد خانوار در ایران، برمبنای شاخص بُعد 3/2 نفر 26 میلیون خانوار است.  وزیر علوم، تحقیقات و فناوری، دو سال پیش بیان کرده‌اند که «۲۵درصد جمعیت ایران تحصیلکرده دانشگاهی هستند.» (22/25میلیون نفر) متسامحتا، با توجه به تعداد 1/5 میلیون نفر دانش آموخته دو سال اخیر و 3/5 میلیون نفر دانشجو، افزون بر 27 میلیون نفر (30/33درصد) فارغ‌التحصیل دانشگاه و دانشجو در کشور داریم و در واقع در هر خانواده حداقل یک نفر دانشگاهی حضور دارد. 

همچنین در سال ۲۰۱۶ میلادی، ایران با حدود ۳۳۵ هزار نفر فارغ‌التحصیل در رشته‌های STEM، (Science, Technology, Engineering, and Mathematics) پنجمین کشور از این نظر در دنیا بوده است.

آمار کشورهای عضو سازمان توسعه و همکاری اقتصادی (OECD) نشان می‌دهد که کانادایی‌ها از نظر تعداد فارغ‌التحصیلان دانشگاهی در صدر قرار دارند. حدود ۵۶.۳درصد از جمعیت «کانادا» تحصیلات دانشگاهی دارند که برابر با یک نفر از هر دو نفر است (آمار مربوط به سال ۲۰۱۸ میلادی است). این نسبت در آلمان به حدود ۳۰درصد می‌رسد که پایین‌تر از کشور‌های مشابه (همچون بریتانیا، فنلاند یا نروژ) است. باتوجه به شواهد آماری، رابطه مثبت میانِ بالا بودن سطح و کیفیت آموزش و عملکرد شاخص‌های توسعه در کشورها تایید شده است. در واقع هر چه سطح و کیفیت آموزش در یک کشور بالاتر باشد، آن کشور توسعه یافته‌تر خواهد بود و این توسعه‌یافتگی شامل مجموعه‌ای از ابعاد سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی است.

موج فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی- موج دیگری که تحولات کنونی، از جمله کمیت و کیفیت کنش و مشارکت سیاسی را رقم می‌زند، موج فناوری اطلاعات و ارتباطات است. در حالی که تعداد رای‌دهندگان در انتخابات اخیر حدود 5/61 نفر (55درصد) جمعیت کل را در بر داشته است، گوشی‌های هوشمند دراختیار کاربران 62 میلیون دستگاه است (اگرچه کاربران زیر 18 سال هم در این گروه قرار دارند).  جمعیت جوان کشور (سنین 18 تا 35 سال): 23 میلیون نفر است. براساس تخمین‌ها، 97درصد از اعضای این گروه سنی در سال 1402 کاربر فعال شبکه های اجتماعی و صفحات مجازی بوده‌اند. اینها بخش رای دهنده نسل«Z» را در بر دارند و به عنوان اولین نسل اجتماعی که از آغاز با دسترسی به اینترنت و فناوری دیجیتال قابل حمل رشد کرده‌‌اند، محسوب می‌شوند.  همچنین برآوردها نشان می‌دهد بیش از 66 میلیون نفر (75درصد) از مردم ایران در دو سال اخیر حداقل کاربرِ یک پیام‌رسان اجتماعی بوده‌اند. نیز تخمین زده می‌شود 5/19 میلیون خانواده (75درصد) از کل خانوارهای کشور بهره‌بردار تلویزیون‌های ماهواره‌ای باشند. هر دو گروه ابزار فناوری‌های اطلاعات و ارتباطی در کشور، از لایه‌هایی از پیچ و خم‌ها و ممنوعیت‌های موجود قانونی و فیلترینگ عبور می‌کنند. در عین حال جامعه از آن نمی‌گذرد. همچنین به اعتقاد من این دو ابزار گاه در طول و گاه در عرض هم گسترش یافته‌اند و یک رابطه روشن تعاملی و تکمیلی داشته‌اند. در واقع گسترش آموزش عالی، که مهم‌ترین زیرساخت انسانی و اجتماعی توسعه است و نیز انقلاب جهانی فناوری دیجیتال و سپس برهه‌هایی چون پاندمی کروناویروس، این دو موج را در کشور ما و در جامعه جهانی را به هم رساند.
نتیجه:  مرجعیت سیاسی، علمی و آگاهی جامعه، تحت تاثیر افزایش دانش تخصصی و همگانی شدن علوم دگرگون شده است و همزمان، با کاهش عمومی سطح سرمایه اجتماعیِ نهادی در کشور (هنجارها، اعتماد، شبکه و مشارکت)، افراد در این خصوص، تصمیمات خود را در خانواده، که یک محیطی اجتماعی با سطح اعتماد بالاست، اخذ می‌کنند.
پیشنهاد: به‌رغم کاستی‌ها و ضعف‌های کیفی و رنجیدگی جامعه علمی و دانشگاهی کشور، انتظار می‌رود، آقای دکتر پزشکیان که بر دوش این امواج پیش آمده است، برای ایران، در هر دو بخش «مدیران آزادساز» منصوب کند تا در مورد تقویت نهاد دانشگاه و کیفیت بخشی به نظام علم و فناوری کشور و توسعه شبکه زیرساخت فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی همتی در خور نمایند و بخشی از عقب‌ماندگی جاری و تاریخی کشور جبران شود.

چنان‌که هر چه سطح و کیفیت آموزش عالی جامعه بالاتر، آن کشور توسعه یافته‌تر خواهد بود.
عضو هیات علمی دانشگاه