عربستان سعودي مشتاق عادي‌سازي رابطه‌اش با اسراييل است اما از چالش‌هاي امنيتي مي‌هراسد
جنگ غزه راهبرد خاورميانه‌اي امريكا را به كما برد
احسان پناه‌بر| در پي تشديد حملات موشكي و پهپادي نيروهاي انصارالله يمن به كشتيراني در درياي سرخ، يكي از مهم‌ترين آبراه‌هاي جهان براي تجارت جهاني و محموله‌هاي حياتي انرژي، جهت پاسخگويي به جنايات جنگي اسراييل در غزه، ايالات‌متحده درصدد تشكيل ائتلافي بين‌المللي است تا بتواند از آن جلوگيري كند؛ امري كه به نظر بدون بازيگران عربي از جمله امارات متحده عربي و عربستان سخت و كمي پيچيده به نظر مي‌رسد. با انتشار فهرست اوليه كشورهاي ائتلاف دريايي جديد ايالات‌متحده براي محافظت از كشتيراني درياي سرخ در برابر انصارالله يمن، نام عربستان‌سعودي در ليست نبود. دليل آن‌هم دست‌كم براي رهبران اين بازيگر مهم منطقه قانع‌كننده است. ائتلاف چندين كشور عربي به رهبري عربستان‌سعودي از سال 2015 عليه نيروهاي انصارالله كه اكنون پايتخت، صنعا و بخش‌هاي مهمي از يمن را در كنترل داشتند، جنگي تمام عيار موسوم به «عمليات توفان قاطع» را گشود. رهبران ائتلاف انتظار داشتند كه به سرعت نيروهاي انصارالله را شكست دهند، امري كه محقق نشد و در پايان ائتلاف نيز به بن‌بست و فروپاشي رسيد و موجب آن شد كه عربستان تن به آتش‌بس با انصارالله دهد. در پي آرامشي نسبي در يمن و منطقه درياي سرخ پس از اين آتش‌بس، اكنون، جنگ در غزه، انصارالله را -كه ايدئولوژي اصلي آنها خصومت با امپرياليسم ايالات‌متحده و اشغالگري اسراييل و همچنين حمايت از آرمان فلسطين است- در كانون توجه جهاني قرار داده است. حملات بي‌امان و جسورانه انصارالله موجب شده تا عربستان‌سعودي ترجيح دهد آخرين تحولات را از رياض و جده به تماشا بنشيند، زيرا چشم‌انداز صلح در مرزهاي جنوبي خود را هدفي جذاب‌تر از پيوستن به كارزار توقف حملات انصارالله عليه رژيم اسراييل مي‌داند.
چرايي انفعال پادشاهي‌هاي خليج‌فارس
دو منبع آگاه در منطقه خليج‌فارس به نيويورك تايمز گفتند كه غيبت دو بازيگر عمده منطقه، رياض و ابوظبي، به اين دليل است كه آنها از برهم خوردن صلح با ايران يا به خطر افتادن آتش‌بس در يمن با پيوستن به هر اقدام دريايي نگران هستند. اياد الرفايي فعال در دانشگاه ملك عبدالعزيز در جده معتقد است كه «جنگي ديگر به معناي حركت از روند سياسي به برخورد نظامي ديگري است كه واقعا نقشه ژئوپليتيكي خاورميانه را در حال حاضر به‌هم مي‌زند. عربستان‌سعودي و امارات كه تا حدي از بدقولي ايالات‌متحده در قبال تعهد بلندمدت در حمايت از آنها سرخورده شده‌اند، سال‌هاست در تلاش‌اند تا سياست منطقه‌اي خود را تغيير دهند و به دنبال شركاي جديدي باشند، نگاهي تازه به روابط با رژيم اسراييل داشته باشند و تنش با ايران را حل كنند.» بزرگ‌ترين گام‌ها در اين روند تاكنون، توافقات تنش‌زدايي با ميانجيگري چين بين عربستان‌سعودي و ايران در فوريه و برقراري روابط ديپلماتيك بين اسراييل و امارات در سال 2020 بوده است. بن سلمان، رهبر دو فاكتو سعودي خود را رهبري جاه‌طلب و بلندپرواز نشان داده است، آن‌هم نه در بُعد تقويت نيروي نظامي، بلكه در حوزه توسعه اقتصادي و تحولات فرهنگي اين كشور در «چشم‌انداز ۲۰۳۰ عربستان‌سعودي.» بنابراين، به نظر آنچه در سر اين رهبر جوان و عملگراي سعودي مي‌گذرد، نه جنگ‌هاي فرسايشي و لفاظي‌هاي فرمايشي، بلكه آرامشي نسبي در مرزهاي خود و منطقه است تا بتواند به تنِ روياي خود قباي تحقق بپوشاند. مقامات و تحليلگران سعودي برآنند كه پرواز موشك‌ها و پهپادهاي انصارالله، به جاي هواپيماهاي مملو از اقلام تجاري و گردشگر، بر فراز رياض و جده و حمله زميني به شهرهاي جنوبي عربستان آخرين چيزي است كه شاهزاده رويارپرداز سعودي در تلاش براي متقاعد كردن گردشگران و سرمايه‌گذاران، مبني بر باز بودن و امنيت اين قلمرو پادشاهي، به آن نياز دارد. فيصل بن فرحان، وزير خارجه عربستان سعودي، در مصاحبه تلويزيوني با شبكه سي‌ان‌بي‌سي امريكا در ماه پيش آشكارا اذعان داشت كه تشديد تنش به نفع هيچ كس نيست و كشورش متعهد به پايان دادن به جنگ در يمن و برقراري آتش‌بسي دايمي است كه درها را براي روند مسالمت‌آميز سياسي باز مي‌كند. راهبرد جديد عربستان‌سعودي در يمن -كه به عدم اقدام نظامي مستقيم و ايجاد روابط با جناح‌هاي مختلف يمني متمايل است- مبتني بر اين واقعيت است كه پس از هشت سال جنگ، اين انصارالله بود كه عملا پيروز شده است. با فروكش آتش جنگ، جنبش انصارالله در شمال يمن به قدرت رسيده است. آن‌طور كه منابع و مقاماتي در پادشاهي سعودي به آن اعتقاد دارند، آتش‌بس و سپس رسيدن به درك متقابل جنبش انصارالله و پادشاهي سعودي مي‌تواند از حضور گروه‌هاي مخالف اين پادشاهي در مرزهاي آنها نيز جلوگيري كند، با اين استدلال كه اگر دولتي قوي در آن سوي مرز حاكم باشد، در پي عدم هرج و مرج، راه گروه‌هاي مخالف پادشاهي سعودي براي ضربه زدن به آن هموار نخواهد شد.
بازي در دو زمين
تا پيش از 7 اكتبر و حمله حماس به اسراييل، همه چيز، از تلاش‌هاي پيگير دولت بايدن گرفته تا وعده و وعيد‌هاي دوطرف به يكديگر، حاكي از فراهم شدن زمينه براي عادي‌سازي روابط ميان عربستان و اسراييل بود. در پاسخ به حملات 7 اكتبر حماس و بمباران و تهاجم متعاقب اسراييل به نوار غزه، بيشتر رسانه‌ها و انديشكده‌ها به اين نتيجه رسيدند كه حماس جنگ را آغاز كرده است تا مسير عادي‌سازي روابط بين عربستان‌سعودي و اسراييل را قطع كند. هم رهبران سعودي و هم رژيم اسراييل مشتاق بودند اين روند را ادامه دهند. در اين ميان، آنچه فلسطينيان و جنبش حماس را از عادي‌سازي اسراييل با سعودي‌ها نگران مي‌كرد، به محاق رفتن آرمان فلسطين در ميان كشورهاي عربي بود. در پي اين اقدام حماس، به نظر مي‌رسد كه كشورهاي عربي، به ويژه عربستان در عمل انجام شده قرار گرفته‌اند. چند روز قبل از حملات 7 اكتبر حماس، در 20 سپتامبر 2023، بن سلمان در مصاحبه‌اي با شبكه فاكس نيوز در رابطه با موضوعات مختلفي از جمله سياست عربستان در مورد اسراييل، اعلام كرد كه چشم‌انداز عادي‌سازي روابط بين هر دو كشور هر روز نزديك‌تر مي‌شود، اگرچه او محتاطانه تاكيد داشت كه حقوق فلسطيني‌ها بايد تضمين شود. مقامات سعودي بسيار مراقب بودند تا موقعيت ديپلماتيك و معنوي خود در جهان عرب و اسلام را تحت‌الشعاع عادي‌سازي روابط با اسراييل قرار ندهند. نگاهي به داخل خود عربستان نيز نشان مي‌دهد كه حتي تا پيش از حملات 7 اكتبر، افكار عمومي نسبت به اين عادي‌سازي روابط خوشبين نبوده است. به گزارش نيويورك تايمز، نظرسنجي جديدي نشان مي‌دهد كه 96درصد از شهروندان سعودي معتقدند كه كشورهاي عربي بايد در اعتراض به تجاوز نظامي اسراييل به نوار غزه، تمام روابط خود را با اسراييل قطع كنند!
بازي پرهزينه رياض
برخي اُمراي كشورهاي خليج‌فارس همچنان به پيمان ابراهيم پايبند باقي مانده‌اند، هر چند كه در بحبوحه جنگ و براي جلوگيري از خشم افكار عمومي خود اجراي آن را مسكوت گذاشته‌اند. اما نقش و اهداف عربستان در اين بازي بسيار متفاوت است و اين بازيگر را در موقعيت سختي قرار داده است. از يك‌سو، اهداف بلندپروازانه بن سلمان اين راهبرد را تقويت مي‌كند تا با تمامي كشورهاي منطقه روابط نزديك يا دست‌كم بدون تنشي را دنبال كند. اين كشور از زمان آتش‌بس با انصارالله و احياي روابط با دوحه، دمشق و تهران، به دنبال عادي‌سازي روابط با رژيم اسراييل بوده است. اين هدفي راهبردي براي بن سلمان محسوب مي‌شود كه به نظر مي‌رسد در شرايط بحراني فعلي منطقه به شكل تاكتيكي و محتاطانه آن را متوقف كرده است. از جمله دلايل آن، ترس از برهم خوردن آتش‌بس با انصارالله يمن است؛ جنبشي مردمي و قوي در مرزهاي جنوبي اين كشور كه مي‌تواند امنيت عربستان را تهديد و سرمايه‌گذاري در اين كشور را تحديد كند. از سوي ديگر، نتيجه جنگ در غزه، آينده اين منطقه و مردم فلسطين نيز نامعلوم است. اين عوامل به عربستان اجازه نمي‌دهد دست‌كم در موقعيت كنوني تاكتيك خود را در قبال منطقه و عادي‌سازي روابط با اسراييل تغيير دهد، عواملي كه مي‌تواند با تحولات پيش‌بيني نشده در آينده نيز دست به دست هم دهند تا حتي راهبرد رهبران عربستان هم تغيير كند.
چالش بزرگ تل‌آويو
موضع و موقعيت اسراييل در آينده مي‌تواند توانايي اين رژيم براي ادامه مذاكرات دوجانبه جداگانه با كشورهاي عربي را رقم زند. در جست‌وجوي توافق دوجانبه با عربستان‌سعودي، اسراييل احتمالا در تلاش خواهد بود تا اطمينان حاصل كند كه ديگر مساله فلسطينيان در هيچ توافق احتمالي دخالت داده نشود. آينده غزه نيز قطعا سنگ بزرگي بر سر راه توافق عادي‌سازي روابط اسراييل و عربستان خواهد بود: ممكن است در رابطه با موضوع فلسطين وعده‌هايي صوري به سعودي‌ها داده شود، با اين حال، سعودي‌ها به دنبال آن خواهند بود تا قضيه فلسطين را، با هر راه‌حل ممكني، فيصله دهند و آن را براي افكار عمومي خود توجيه‌پذير كنند. در شرايط كنوني، همه چيز به آينده و تصميم بازيگران در قبال بحران غزه گره خورده است.