پاسخي به ديدگاه‌هاي حسن‌اسلامي
علي پيرحياتي
دكتر سيد حسن اسلامي اردكاني در يادداشتي تحت عنوان «خريد كتاب و فرآيند دانشوري» در روزنامه اعتماد (۲۱ آذر ۱۳۹۷) از «رواج نوشته‌هاي الكترونيكي» انتقاد مي‌كند و تاكيد دارد كه دانشجويان بايد با مراجعه به كتابخانه‌ها و كتاب‌فروشي‌ها، «جديت علمي» را ياد بگيرند. در نوشته حاضر به بررسي ديدگاه‌هاي ايشان در آن يادداشت مي‌پردازم.
۱- دكتر اسلامي معتقد است «به جاي ترويج ارسال فايل‌هاي مقالات و كتاب‌ها» به دانشجويان، بايد «منابع معتبر» را به آنها معرفي كنيم و «دانشجويان را به اصل منابع» ارجاع بدهيم، اما توضيح نمي‌دهد كه چرا يك مقاله يا كتاب الكترونيكي، «منبع معتبر» يا «اصل منبع» محسوب نمي‌شود. مگر نه اينكه مقالات و كتاب‌هاي الكترونيكي، تصويري عينا همانند از كتاب يا مقاله كاغذي هستند؟
۲- دكتر اسلامي تاكيد مي‌كند كه دانشجويان هنگام مراجعه به كتابفروشي يا كتابخانه در «فضايي آموزشي» قرار مي‌گيرند و ممكن است با كتاب‌هاي ديگري نيز مواجه شوند. حال سوال اينجاست كه چطور چنين اتفاقي در فضاي اينترنتي رخ نمي‌دهد؟ دانشجويان هنگام جست‌وجوي مقاله يا كتاب در فضاي اينترنت هم عموما با خيلِ منابع علمي ديگر مواجه مي‌شوند؛ به طوري‌كه حتي گاهي نمي‌دانند چگونه دامنه جست‌وجوي خود را محدود كنند و اين مشكلي رايج در ميان دانشجويان است. از اين گذشته، در شرايطِ كنوني كه حتي كتابداران و كتاب‌فروشان ميانه‌اي با كتاب ندارند، آيا حضور در اين مراكز حقيقتا به قرار گرفتن در فضاي علمي منجر مي‌شود؟
۳-دكتر اسلامي معتقد است دانشجويان با خريد برخي منابعِ فيزيكي، تدريجا براي خودشان «كتابخانه‌اي تخصصي» تشكيل مي‌دهند. نكته اينجاست كه با ظهور اينترنت، همه افراد (و نه فقط دانشجويان) پيشاپيش داراي اين كتابخانه تخصصي روي اينترنت هستند.
۴-دكتر اسلامي خاطرنشان مي‌كند كه با خريد كتاب‌ها و مجلات، مي‌توان به تقويت صنعت نشر كمك كرد و البته «بخشي از تلاش علمي استادان و پژوهشگران هم از همين طريق جبران مي‌شود.» اين احتمالا قوي‌ترين استدلال ايشان مبني بر استفاده از منابع فيزيكي به جاي منابع الكترونيكي است، اما بايد در نظر داشت كه يكي از نقاطِ ضعفِ اصلي اين «صنعتِ كم‌رمقِ نشر علمي» اتفاقا همين تكيه افراطي بر سازوكارهاي فيزيكي توزيع علم است، نه عدم خريدِ كتاب‌ها و مقالات. نگارنده سطور حاضر در چند مقاله به نظام معيوبِ انتشار كتاب در ايران پرداخته است و راه‌حل معضل را، نه در تشويق افراد به خريدِ كتاب، بلكه در دگرگوني كامل اين نظام مي‌داند.
۵- دكتر اسلامي معتقد است دانشجويان با «رفت‌وآمد به كتاب‌فروشي‌ها و خريد منابع مورد نياز، مي‌آموزند كه درس خواندن خرج دارد. پس بايد خوب خواند و مخارج را تامين كرد.» اين جمله بسيار عجيب و مبهم است؛ البته اين نكته درست است كه اگر چيزي براي كسي مهم باشد، (احتمالا) بابتش هزينه صرف مي‌كند، اما از آن نتيجه نمي‌شود كه اگر فردي را به خريد چيزي تشويق كنيم، آن چيز برايش مهم مي‌شود. از سوي ديگر، با ذكر استدلال‌هايي مي‌توان به نقدِ تحصيلات رايگان يا دفاع از پولي‌كردن دانشگاه‌ها پرداخت اما از جملات ايشان چنين مواردي برداشت نمي‌شود.
۶- دكتر اسلامي تاكيد دارد كه رفت‌وآمد به كتابخانه‌ها بخشي از «جديت علمي» است؛ البته مشخص نيست كه دكتر اسلامي مشخصا درباره پژوهشگران چه رشته‌هايي صحبت مي‌كند، اما امروزه بسياري از دانشجويان علوم مهندسي و علوم پايه، خصوصا در حوزه تحصيلات تكميلي، اصولا متكي به منابع لاتين هستند و به عبارت ديگر، در فرآيند پژوهش خود هيچ نيازي به منابع فيزيكي پيدا نمي‌كنند. آيا مي‌توان گفت اين دانشجويان «جديت علمي» كمتري نسبت به سايرين دارند؟ از طرف ديگر، دانشجويان علوم انساني هم در سال‌هاي اخير كم‌وبيش همين وضعيت را پيدا كرده‌اند و عمدتا به منابع لاتين رجوع مي‌كنند؛ كما اينكه بسياري از منابع فارسي كه دسترسي فيزيكي به آنها غيرممكن و يا بسيار دشوار است، در منابع اينترنتي يافت مي‌شوند. از جمله اين موارد مي‌توان به كتاب‌هاي قديمي كه ديگر منتشر نمي‌شوند و همچنين متن پايان‌نامه‌ها اشاره كرد. به عنوان‌مثال، كتابخانه دانشگاه تهران اخيرا امكان دانلود پايان‌نامه‌ها را با پرداخت پول فراهم كرده است و با اين امكان، معضلِ استفاده از پايان‌نامه‌ها بر پايه يادداشت‌برداري حضوري حل شده است.
۷-دكتر اسلامي اعتقاد دارد كه «ورود كتاب و مجله به خانه‌ها» خود بخشي از فرهنگ‌سازي است كه مي‌تواند شاخصي براي ارزيابي وضعيت علمي آن جامعه باشد؛ البته اين نكته صحيح است اما مگر نه اين است كه ميزان بازديد و دانلودِ كتاب‌ها و مقالات هم مي‌تواند شاخصي از وضعيت علمي و فرهنگي جامعه باشد؟ البته مي‌توان با دانلودِ برخي كتاب‌ها و مقالات فارسي به دليل نقضِ كپي‌رايت مخالف بود، اما اين مساله مستقيما ارتباطي با بهره‌گيري از محتواي اين كتاب‌ها و مقالات ندارد. از طرف ديگر، به نظر مي‌رسد دكتر اسلامي حتي از رواجِ دانلودِ قانوني مطالب الكترونيكي نيز گلايه دارد.
(دانش‌آموخته دكتراي زبان‌شناسي دانشگاه تهران)