سارا معصومي
خاندان سلطنتي در عربستان سعودي گرفتار كلافي چندسر هم در حوزه داخلي و هم در سياست خارجي شده است. حصر شاهزاده‌ها در داخل، مهم‌ترين چهره‌هاي سلطنتي را تشنه به خون محمد بن سلمان، وليعهد جوان كرده و به حذف مخالفان در خارج به نگاه‌هاي مثبت به مردي كه مي‌گفت با رداي اصلاح‌طلبي بر شانه به ميدان آمده، پايان داده است. محمد بن سلمان جوان نه در داخل محبوب است و نه در خارج خوشنام. در چنين شرايطي ملك سلمان 82 ساله دست به دامان هر ترفند سياسي مي‌شود تا شايد بتواند وليعهد را نجات دهد. هر چند به نظر مي‌رسد كه پشت پرده بسياري از دستورها شخص محمد بن سلمان ايستاده است.
رياض در سه ماه اخير درگير پرونده قتل جمال خاشقجي، روزنامه‌نگار سعودي در كنسولگري عربستان در استانبول بود. پرونده‌اي كه سعودي ابتدا درباره آن اظهار بي‌اطلاعي مي‌كرد، اندك اندك به سريالي پليسي بدل شد و امروز ديگر كمتر كسي در جهان است كه محمد بن سلمان را مرد پشت پرده قتل جمال خاشقجي نداند. محمد بن سلمان همچنان از حمايت دونالد ترامپ، رييس‌جمهور امريكا برخوردار است اما فشارهاي بين‌المللي دست و دل وي را در عرصه سياسي لرزانده است. شنيده‌ها از داخل خاندان سعودي حاكي از آن است كه بسياري از بزرگان قوم رفتن وليعهد جوان را به صلاح مي‌دانند و اين در حالي است كه در خارج از مرزهاي عربستان نيز ديگر كسي روي خوش به وي نشان نمي‌دهد. با وجود تمام اين فشارها وليعهد جوان حاضر است وفادارترين چهره‌ها به خود را قرباني كند تا كرسي وليعهدي را همچنان براي خود حفظ كند. از نظر ملك سلمان همه مي‌توانند مقصر باشند جز دردانه‌اي كه اين روزها عنوان جوان‌ترين وليعهد سعودي را به خود اختصاص داده است.
پس از افشاي جزييات قتل و مثله كردن جمال خاشقجي، عربستان سعودي روند بازداشت افرادي را كه تصوير آنها در دوربين‌هاي اطراف كنسولگري عربستان در استانبول هنگام ورود و خروج ضبط شده بود آغاز و اعلام كرد كه عوامل اين اقدام خودسرانه را به سزاي اعمال‌شان خواهد رساند. اين اقدام نه به چشم تركيه به عنوان مقامي كه پرونده خاشقجي را دنبال مي‌كند، آمد و نه از حجم انتقادهاي بين‌المللي كاست لذا در مرحله بعد ملك سلمان به ظاهر وارد ميدان شده و با خانه‌تكاني در ساختار سياسي عربستان تلاش مي‌كند اين‌گونه وانمود كند كه رياض در حال پوست‌اندازي است. روز پنجشنبه بود كه خبر بركناري عادل الجبير، وزير خارجه عربستان سعودي به سرخط اخبار در سطح منطقه‌اي و پس از آن فرامنطقه‌اي تبديل شد. دستور جديد ملك سلمان تغيير در كابينه، شوراي امور سياسي و امنيتي، شوراي امور اقتصادي و تاسيس هيات جديدي به نام «هيات فضا» را دربرمي‌گرفت. در سايه اين تغييرات «عادل الجبير» وزير خارجه، «عواد بن صالح العواد» وزير اطلاع‌رساني، «تركي بن عبدالمحسن آل الشيخ» رييس هيات عمومي ورزش (كه دست راست وليعهد بود)، «محمد بن نواف بن عبدالعزيز» سفير سعودي در انگليس، «فيصل بن خالد بن عبدالعزيز» امير منطقه «عسير»، «الجامي ابا الخيل» رييس دانشگاه «محمد بن سعود»، سرلشكر «سعود بن عبدالعزيز هلال» مدير امنيت كل و «محمد بن صالح الغفيلي» مشاور امنيت ملي بركنار شدند.
رنگ‌پاشي بر وجهه تخريب شده
مقام‌هاي سعودي در حالي كه تلاش مي‌كنند، خبر خانه‌تكاني سياسي در اين كشور را با عنوان پرطمطراق اصلاحات به افكار عمومي بفروشند اما همزمان براي جلوگيري از اضطراب داخلي مي‌گويند اين تغييرات در پايان دوره چهارساله كابينه صورت گرفته و عجيب و غريب نبوده است. با وجود اين جيمز دورسي از تحليلگران مسائل منطقه در گفت‌وگو با رويترز تاكيد مي‌كند كه اين جابه‌جايي‌ها مانند رنگ پاشيدن بر چهره كابينه به منظور تطهير آن از اشتباه‌هاي گذشته است. اين كارشناس مسائل شبه جزيره تاكيد دارد كه هيچ يك از چهره‌هايي كه در اين خانه‌تكاني سياسي به پست‌هاي جديد دست يافته‌اند، قرار نيست جايگاه وليعهد جوان را زير سوال ببرند، بلكه كاملا برعكس در مسير بهبود وجهه وي گام برخواهند داشت.
نگاه كلي به جابه‌جايي اعلام شده در كابينه نشان مي‌دهد كه برخي افرادي كه با حضور محمد بن سلمان در جايگاه وليعهدي از كار بركنار شده بودند، مجددا پست‌هاي مهم و كليدي را به دست آورده‌اند. به نظر مي‌رسد كه محمد بن سلمان تلاش كرده با بازگرداندن بزرگان قوم، ثبات و انسجام داخلي در خاندان سلطنتي را به نمايش بگذارد. با وجود اين تلاش‌ها بسيار بعيد است كه اين قبيل خانه‌تكاني‌ها بتواند منتقدان را براي زمان طولاني ساكت نگه دارد.همزمان محمد بن سلمان برخي چهره‌هاي نزديك و وفادار به خود را در جابه‌جايي‌هاي جديد در مناصب حساس قرار داده است. برخي منابع هم تغييرات ايجاد شده در ساختار اطلاعاتي عربستان را نتيجه شكست‌ها در پرونده قتل خاشقجي در كنسولگري سعودي مي‌دانند.
يك خانه‌تكاني پرسوال
خبر خانه‌تكاني سياسي در عربستان سعودي در مقطع فعلي چند سوال اساسي را به وجود آورده است. چرا عادل الجبير بايد تنزل مقام پيدا مي‌كرد؟ تاثير اين خانه‌تكاني بر جايگاه محمدبن سلمان چه خواهد بود؟ آيا اين خانه تكاني كه با هدف اصلي نجات سياسي وليعهد جوان صورت گرفته در نهايت شرايط را به گونه‌اي به ضرر وي پيش خواهد برد؟ آيا جامعه جهاني كه در آن حتي نزديك‌ترين متحدان سنتي عربستان چشم ديدن محمد بن سلمان را ندارند به اين تغييرات رخ داده رضايت خواهند داد؟
اخراج مردي كه زيادي مطيع بود!
در ميان مهره‌هاي جابه‌جا شده، تغيير عادل الجبير بيشتر به چشم آمد. الجبير از آوريل سال 2015 عنوان وزير خارجه را به خود اختصاص داده بود و چهره مطيع دولت عربستان محسوب مي‌شد. وزير خارجه‌اي كه در ديدارهاي مهم در خارج از مرزهاي عربستان چندان جلو چشم نبود و صندلي كنار محمد بن سلمان را هم اشغال نمي‌كرد. بر اساس دستور جديد، الجبير جاي خود در وزارت خارجه را به ابراهيم العساف داد و البته ملك سلمان عنوان وزير مشاور در امور خارجي را به وي بخشيد، عنواني تشريفاتي براي پستي تشريفاتي‌تر. جايگاهي كه الجبير را از حاشيه امني كه فكر مي‌كرد براي خود ساخته باز هم دورتر كرد. عادل الجبير در ايران به دو دليل شناخته‌تر از ساير اعضاي كابينه آل سعود بود: طرح ادعاي تلاش تهران براي ترور وي در دوره‌اي كه سفير سعودي در امريكا بود و اظهارنظرهاي ضدايراني. اتهام تلاش ايران براي ترور الجبير هيچ‌گاه اثبات نشد اما وي در سه سال گذشته از هر فرصتي براي متهم كردن ايران استفاده كرد.ميدل‌ايست‌آي در تازه‌ترين گزارش خود با اشاره به اينكه دستور خانه‌تكاني‌هاي جديد را شخص وليعهد صادر كرده و نام پادشاه بر آن تنها زينت‌المجالس به حساب مي‌آيد، نوشته كه هدف شاهزاده جوان از تنزل رتبه عادل الجبير تحقير او بوده است. منبعي كه اين خبر را به ميدل‌ايست‌آي داده ادعا مي‌كند كه محمدبن سلمان، عادل الجبير را مقصر تخريب چهره خود در سطح بين‌المللي مي‌داند و اعتقاد دارد كه پس از طرح پرونده قتل جمال خاشقجي، الجبير نتوانسته وجهه وي را در سطح بين‌المللي بهبود ببخشد. به نظر مي‌رسد كه الجبير در چند ماه اخير به اختلاف‌هاي جدي با محمد بن سلمان برخورده بود و به عنوان مثال در مصاحبه‌اي كه در ماه اكتبر با فاكس نيوز داشت، تاكيد كرده بود كه قتل خاشقجي يك اشتباه بزرگ بود. در همان مصاحبه وي ادعا كرده بود كه قتل خاشقجي توسط عناصر خودسر صورت گرفته و دولت محمد بن سلمان، عاملان اين قتل را مجازات خواهند كرد.بي‌بي‌سي در تحليلي درباره دليل جايگزيني الجبير مي‌نويسد: بسيار بعيد است كه وي از قتل جمال خاشقجي باخبر بوده باشد اما واقعيت اين است كه كنسولگري سعودي در حوزه مسووليتي وي بوده و جنايت نيز در جايي رخ داده كه وزير خارجه مسوول اتفاق‌هاي درون آن است. در چنين شرايطي محمد بن سلمان بايد نشان مي‌داد كه او را بابت اين اقدام مواخذه كرده است. البته الجبير تنزل مقام پيدا كرده اما همچنان دستي در حوزه سياست خارجي دارد. العساف كه به عنوان جانشين وي انتخاب شده بيشتر چهره‌اي اقتصادي است كه تجربه بسيار محدودي در ديپلماسي بين‌المللي دارد.
از حصر تا وزارت
ابراهيم بن عبدالعزيز العساف 59 ساله در فاصله سال‌هاي ۱۹۹۶ ميلادي تا ۲۰۱۶ ميلادي سمت وزير دارايي عربستان را به خود اختصاص داده بود. ۳۱ اكتبر ۲۰۱۶ بود كه وي از سمت وزير دارايي عربستان بركنار و به عنوان وزير دولت و عضو شوراي وزيران سعودي منصوب شد. العساف فارغ‌التحصيل ليسانس رشته اقتصاد و علوم سياسي از دانشگاه ملك سعود عربستان و فوق ليسانس اقتصاد از دانشگاه دنور امريكاست. وي دكتراي اقتصاد خود را از دانشگاه كلرادوي امريكا گرفته است. به گزارش سرويس ترجمه شفقنا، العساف پيش از اين پست‌هاي زير را عهده‌دار بوده است: وزير دولت و عضو شوراي وزيران سعودي بين سال‌هاي ۲۰۱۶ تا ۲۰۱۸، وزير دارايي بين سال‌هاي ۱۹۹۶ تا ۲۰۱۶، مدير اجرايي گروه بانك بين‌المللي عربستان در سال‌هاي ۱۹۸۹ تا ۱۹۹۵ميالادي، نماينده عربستان در صندوق بين‌المللي پول بين سال‌هاي ۱۹۸۶ تا ۱۹۸۹، رييس شوراي اداري گروه بانك بين‌المللي، مشاور صندوق توسعه عربستان، معاون موسسه پولي عربستان سعودي، رييس گروه مديريت دانشكده جنگ ملك عبدالعزيز در سال ۱۹۸۲ و رييس همين دانشكده بين سال‌هاي ۱۹۷۱ تا ۱۹۸۲ ميلادي.مقامات عربستان در جريان بازداشت شاهزادگان و تاجران سعودي، ابراهيم العساف را نيز بازداشت كرده بودند و تحت بازجويي قرار دادند اما به نظر مي‌رسد كه وي از اتهام‌هاي وارده تبرئه شده بود. برخي تحليلگران مسائل عربستان مي‌گويند كه انتصاب وي به عنوان جانشين الجبير به منظور خاموش كردن صداي منتقدان داخلي محمد بن سلمان صورت گرفته است. البته اين نكته نيز قابل ذكر است كه برخي از بركنار شده‌ها، در مناصب جديد مهم گمارده شده‌اند. العساف در دوره ملك عبدالله به مدت 20 سال عنوان وزير دارايي را كه در آن مقطع بسيار مهم بود به خود اختصاص داده بود. پس از مرگ ملك عبدالله، ملك سلمان به قدرت رسيد و محمد بن سلمان در سايه وليعهدي ترجيح داد حوزه‌هاي اقتصادي و دفاعي را در سيطره خود بگيرد. البته سياستگذاري در حوزه خارجي نيز كاملا در اختيار وليعهد بود.سوال اصلي اين است كه چه چيزي ابراهيم بن عبدالعزيز العساف را در مقطع فعلي به گزينه‌اي مناسب براي جانشيني الجبير بدل كرد؟ به نظر مي‌رسد كه دليل انتخاب العساف تلاش براي بهبود وجهه سعودي در سطح بين‌المللي در سايه پرونده سياه قتل جمال خاشقجي و همچنين جنگ ويرانگر يمن است. پس از قتل خاشقجي در كنسولگري سعودي بود كه توجه جهاني به جنگ يمن هم جلب شد و در حال حاضر كشورهاي اروپايي كه در چند سال گذشته در برابر فاجعه انساني به راه افتاده در يمن سكوت اختيار كرده بودند، دولت رياض را براي پايان دادن به اين جنگ تحت فشار شديدي قرار داده‌اند. محمد بن سلمان اندك‌اندك خود را براي جانشيني پدر آماده مي‌كند و اين در حالي است كه در صورت مرگ پادشاه و به پادشاهي رسيدن محمد بن سلمان ما شاهد نخستين جابه‌جايي نسل‌ها در مقام پادشاهي سعودي خواهيم بود.العساف هر چند به انداره الجبير در سال‌هاي اخير در تيررس رسانه‌اي نبوده اما وي نماينده عربستان در صندوق بين‌المللي پول و بانك جهاني بوده و از سرشناس‌هاي حوزه اقتصاد در شبه‌جزيره به حساب مي‌آيد. به نظر مي‌رسد كه از نظر محمد بن سلمان، چهره عادل الجبير به دليل طرح مساله قتل جمال خاشقجي در چندماه اخير در سطح بين‌المللي تخريب شده لذا جايگزيني وي مي‌تواند به نوعي جلا بخشيدن دوباره به مقام وزارت خارجه سعودي باشد.
در انتظار تغيير چشمگير نباشيد
رويترز به نقل از يك كارشناس مسائل غرب آسيا در چاتم هاوس مي‌نويسد: «العساف نيز چهره فرمانبرداري خواهد بود اما مي‌توان گفت كه وي مي‌تواند نقش بسيار مهمي در بهبود وجهه تخريب شده عربستان در سطح بين‌المللي ايفا كند.» برآيند غالب تحليل‌هايي كه در 48 ساعت گذشته پيرامون تعيين وزير خارجه جديد براي عربستان منتشر شده، اين است كه نبايد انتظار تغيير چشمگيري در رويكرد سياست خارجي عربستان در سايه العساف داشت. مي‌توان گفت كه محمد بن سلمان با اين تغييرات در آستانه سال نو تظاهر به تغيير و نوسازي ساختار سياسي سعودي مي‌كند اما در پشت اين پرده جديد هم خبر خاصي نخواهد بود.
نادر انتصار تحليلگر مسائل بين‌الملل و استاد دانشگاه آلاباماي امريكا درباره اين انتصاب مي‌گويد: «سياست خارجي تهاجمي و سياست خارجي اقتصاد محور در حقيقت همواره دو روي سكه سياست خارجي عربستان بوده‌اند. يعني بدون سياست خارجي اقتصاد محور عربستان نمي‌تواند موفقيت در سياست خارجي خود داشته باشد. با انتصاب ابراهيم العساف حكمرانان عربستان شايد بخواهند كه نقش اقتصاد و منابع مالي را در سياست خارجي عربستان پر رنگ‌تر كنند.» رسانه انگليسي اينديپندنت در تحليلي درباره دلايل خانه‌تكاني سياسي در عربستان مي‌نويسد: كارشناسان اعتقاد دارند كه اين تغييرات بيش از قبل قدرت را در دستان محمد بن سلمان متمركز مي‌كند. چهره‌هايي كه در نتيجه اين خانه‌تكاني بر مناصب حساس تكيه زده‌اند، بسيار به وليعهد جوان وفادار و نزديك هستند. تحليلگران نزديك به رياض مي‌گويند از اين پس قدرت بيش از قبل در قبضه دستان محمد بن سلمان خواهد بود و نه فقط كابينه بلكه فرمانداران سلطنتي نيز به وليعهد نزديك شده‌اند.
اينديپندنت در ادامه مي‌نويسد كه تركي الشيخ كه از مشاوران بسيار نزديك به محمد بن سلمان بود و گفته مي‌شود در پرونده قتل جمال خاشقجي هم دست داشته به جايگاه بهتري در اين جابه‌جايي‌ها صعود كرد. يك كارشناس مسائل غرب آسيا در اين باره مي‌گويد: وليعهد جوان هيچ گامي به عقب برنمي‌دارد. اينديپندنت به نقل از يك كارشناس مسائل خاورميانه كه ارتباط‌هاي نزديكي با خاندان سعودي دارد و به همين دليل از افشاي نام خود پرهيز دارد، مي‌نويسد: هنوز نمي‌توانم باور كنم العساف از زندان و حصر در دوره محمد بن سلمان به وزارت خارجه رسيده است. در حال حاضر خاندان سعودي به فردي در حوزه سياست خارجي نياز دارند كه بتواند چهره تخريب شده آنها را ترميم و البته اعتماد ساير كشورها را هم به خود جلب كند. العساف گزينه بسيار جالبي است، چرا كه او به تمام زواياي تاريك خاندان سلطنتي آشنايي دارد. برخي تحليلگراني كه مسائل عربستان را در چند دهه اخير به خوبي تعقيب كرده‌اند، اعتقاد دارند كه هر چند وزير خارجه جديد به نسل قديمي تعلق دارد اما وي از مدافعان اصلاحاتي بود كه محمد بن سلمان در چند سال گذشته شعار آن را داده است. وي به عنوان چهره‌اي اقتصادي از دورنماي 2030 با هدف كاستن از وابستگي اقتصادي شبه جزيره به نفت حمايت مي‌كرد. همزمان برخي از ورود اقتصاد به حوزه سياست خارجي سعودي از اين پس سخن مي‌گويند. در نتيجه رسوايي‌هاي به بار آمده پس از قتل جمال خاشقجي، سرمايه‌گذاري خارجي در سعودي دچار نوعي ركود شده بود.
در سايه خانه‌تكاني جديد سياسي در عربستان، بازچينش شوراي وزيران به رياست سلمان بن عبدالعزيز آل سعود، شاه سعودي به شرح زير است:
1- محمد بن سلمان، وليعهد، نايب‌رييس شوراي وزيران و وزير دفاع.
2- منصور بن متعب بن عبدالعزيز آل سعود،
وزير مشاور.
3- تركي بن محمد بن فهد بن عبدالعزيز، وزير كشور.
4- عبدالعزيز بن سعود بن نايف بن عبدالعزيز آل‌سعود، وزير كشور.
5- عبدالله بن بندر بن عبدالعزيز آل‌سعود، وزير گارد ملي.
6- بدر بن عبدالله بن محمد بن فرحان آل‌سعود، وزير فرهنگ
7- صالح بن عبدالعزيز بن محمد بن ابراهيم آل‌الشيخ، وزير مشاور
8- عبداللطيف بن عبدالعزيز بن عبدالرحمن آل‌الشيخ، وزير امور اسلامي و دعوت و ارشاد.
9- وليد بن محمد بن صالح الصمعاني، وزير دادگستري
10- مطلب بن عبدالله النفيسه
11- مساعد بن محمد العيبان، وزراي مشاور.
12- ابراهيم بن عبدالعزيز العساف، وزير خارجه.
13- توفيق بن فوزان بن محمد الربيعه، وزير بهداشت.
14- محمد بن فيصل بن جابر ابوساق، وزير مشاور.