مرور دلايل سيلاب رشت
مهدي زارع
بارش سنگين برف و باران به ميزان ۱۵۰ ميليمتر در ۱۸ و ۱۹ بهمن ۱۴۰۳ در گيلان به سيلاب در محدوده شهر رشت انجاميد. آسيب‌هاي وارده شامل آبگيري برخي محلات و آلودگي وسيع محيط است. درك عوامل ژئومورفولوژيك اين سيل براي ارزيابي پيامدهاي آن و تدوين راهبرد مديريت سيل در آينده بسيار مهم است . بارندگي‌هاي رشت موجب طغيان رودخانه گوهررود و گسترش سيل در منطقه پيربازار و زير آب رفتن ۱۰۰ خانه شد. امدادگران هلال‌احمر تخليه اضطراري اين خانوارها را انجام دادند. استاندار گيلان گفت: بارش بيش از يك متري برف در ارتفاعات استان، موجب آبگرفتگي در جلگه به ويژه شهر رشت و مناطق حاشيه اي شامل مسكن مهر و سياه اسطلخ و خيابان ديانتي و منطقه پيربازار شده و حدود هزار خانوار دچار عوارض سيلاب شده‌اند. نيروهاي مسلح در كنار دستگاه هاي امدادرسان و راهداري مشغول امدادرساني هستند. بارش بيش از ۱۵۰ ميليمتر در رشت و بيش از ۱۸۵ ميليمتر در آستارا طي ۴۸ ساعت دليل شروع اين سيلاب بوده. از ابتداي سال آبي ۱۴۰۳-۱۴۰۴ تا بيستم بهمن ۵۳۵ ميليمتر باران باريده كه در مدت مشابه سال قبل ۴۳۰ ميليمتر بوده و رشد ۲۰ درصدي را نشان مي دهد.
لبريز بودن رودخانه ها و بارش روزهاي بعد مي‌تواند شرايط را بغرنج‌تر كند. استانداري گيلان از ساكنان اطراف رودخانه‌هاي رشت خواسته تا منازل خود را ترك كنند و به مدارس و مساجد تعيين شده كه آمادگي اسكان مردم را دارند، بروند. سيل در رشت، عمدتا در جلگه رودخانه سفيدرود رخ داده است. از سد سفيدرود تا گندلان، بستر رودخانه سفيدرود در دره سفيدرود جاري است و از اين نقطه به بعد دلتاي وسيعي با شاخه‌هاي زياد تشكيل شده و شاخه اصلي آن پس عبور از شهرستان رودبار، شهرستان رشت، شهرستان آستانه اشرفيه در پارك ملي بوجاق به درياي كاسپين مي‌ريزد.نوع سيل تجربه شده در اين رويداد عمدتا سيل ناگهاني بود . گوهررود از رودهاي شهر رشت از كوه‌هاي سراوان در ارتفاع ۷۰۰ متري سرچشمه مي‌گيرد و پس از پيوستن به رودخانه زرجوب، با عبور از پير بازار و خمام به تالاب انزلي مي‌ريزد.
رودخانه زرجوب نيز همچون گوهررود يكي از منابع اصلي تامين آب تالاب انزلي است كه از كوه‌هاي هزارمرز، نيزه‌سر، جوكلبندان و كچا در فاصله ۲۵ كيلومتري رشت سرچشمه مي‌گيرد. اين رود پس از پيوستن به گوهررود به تالاب انزلي مي‌ريزد. دو رودخانه زرجوب و گوهررود از رودهاي مهم و حياتي شهر رشت هستند كه باعث رونق اين شهر شدند. اين دو رودخانه از تامين‌كنندگان آب تالاب انزلي هستند كه همين موضوع بر اهميت آنها مي‌افزايد. با توجه به شيب تند و توپوگرافي اطراف، اين رودخانه‌ها به سرعت با آب اضافي ناشي از حوادث بارش شديد غرقاب مي‌شوند.
سيل ناگهاني زماني رخ مي‌دهد كه يك بارندگي ناگهاني و شديد وجود داشته باشد كه منجر به افزايش سريع سطح آب در مدت كوتاهي شود. در مورد رشت، باران‌هاي شديد در مدت كوتاهي باعث غرقاب شدن سريع رودخانه شده است. رشت در منطقه‌اي واقع شده است كه در حدفاصل بين توپوگرافي كوه‌هاي مرتفع در جنوب و دشت‌هاي كم ارتفاع گيلان مشخص مي‌شود. دامنه‌هاي تند رشته كوه‌هاي البرز باعث افزايش روان آب در هنگام بارش‌هاي شديد مي‌شود. هنگامي كه بارش شديد رخ مي‌دهد، آب به سرعت از اين دامنه‌ها به دره‌هاي زير سرازير و منجر به سيلاب‌هاي ناگهاني مي‌شود. قبل از وقوع سيل بهمن ۱۴۰۳ بارندگي شديد روي خاك از قبل مرطوب كه ظرفيت خود را براي جذب آب اضافي از دست داده، به افزايش رواناب سطحي انجاميده و منجر به سيل شده است. دستكاري و ساخت و ساز گسترده در حريم رودخانه‌ها و حذف پوشش جنگلي و غير قابل نفوذ شدن جلگه گيلان موجب آسيب وسيع به سامانه‌هاي زهكشي شده است. به دليل رسوب‌گذاري يا دخالت انسان با توسعه ناپايدار شهري سيلاب‌ها با سهولت بيشتري رخ مي‌دهد.تغييرات اقليمي با افزايش فراواني و شدت رويدادهاي شديد اقليمي در ايران، تغيير الگوي بارش خطر سيل را در مناطق آسيب‌پذير مانند رشت تشديد كرده‌اند.سيل به‌طور قابل توجهي اكوسيستم‌هاي محلي را با تغيير زيستگاه‌هاي گياهي و جانوري مختل مي‌كند. كيفيت آب اكوسيستم‌هاي آبي نيز با افزايش رسوب و آلاينده‌هايي كه از مناطق شهري وارد آبراهه‌ها مي‌شوند، تغيير مي‌كند. نيروي سيلاب موجب فرسايش خاك در امتداد سواحل رودخانه‌ها و زمين‌هاي كشاورزي و البته بخشي از زمين‌هاي قابل كشت تخريب شده و با نشسته شدن رسوبات سيلاب بهره‌وري كشاورزي در زمين‌هاي جديدي بيشتر مي‌شود.سيل منجر به آلودگي منابع آب شيرين با آلاينده‌هاي رواناب شهري و سرريز فاضلاب و مواد شيميايي كشاورزي مي‌شود. اين تخريب نه تنها براي آبزيان خطرناك است، بلكه با آلوده كردن منابع آب آشاميدني بر سلامت انسان نيز اثر مي‌گذارد. پيامدهاي اقتصادي سيل شامل آسيب به زيرساخت‌ها مانند جاده‌ها، پل‌ها و ساختمان‌ها و اختلال در مشاغل محلي و افزايش هزينه‌هاي مرتبط با واكنش اضطراري است. بر اساس آنچه از تغييرات اقليمي در ايران انتظار داريم، رويدادهاي مكرر سيلاب بر تاب‌آوري مناطق سيل‌خيز اثر خواهد گذاشت.