مناسبات اروپا و ايران
علي‌اكبر فرازي
طي روزهاي اخير خبرهايي منتشر شد مبني بر اينكه چند كشور ديگر عضو اتحاديه اروپا قصد دارند به سازوكار مالي «اينستكس» بپيوندند تا در راستاي زنده نگه داشتن برجام قدم بردارند. اما واقعيت آن است كه كشورهاي اروپايي پس از خروج امريكا از برجام سعي كردند كه برجام را از حالت بلاتكليفي نجات دهند چراكه برجام براي آنها نيز علاوه بر ايران بازي برد- برد بود و طبيعتا هر دو طرف تلاش كردند تا به اين بازي ادامه دهند. اما با گذشت زمان مشخص شد كه يا اراده‌اي از سمت اروپا براي نگه داشتن برجام وجود ندارد يا اينكه امكانات اروپا به حدي ضعيف است كه در صحنه بين‌الملل جايگاهي در خور شأن و نامشان پيدا نكردند كه بتوانند بدون امريكا برجام را حفظ كنند و كاري از پيش ببرند. با اين حال اروپايي‌ها براي حفظ برجام تلاش كردند و جمهوري اسلامي به آنها فرصت داد تا نتيجه كار را ببينند. پس از ماه‌ها تلاش در نهايت بحث سازوكار مالي اينستكس مطرح شد تا مناسبات دوجانبه ميان ايران و اتحاديه اروپا تسهيل شود. در اين چارچوب بحث بيمه‌ها و نقل و انتقالات مالي نيز به ميان آمد و براي اين موضوعات فرمول‌هاي مختلفي مطرح كردند كه در نهايت با تبليغات بسيار اعلام كردند كه اينستكس را به مرحله اجرا رسانده‌اند. اما گذر زمان باز هم ثابت كرد كه اين كار عملي نشده و اينستكس در حقيقت طرحي روي كاغذ است و به رغم اينكه كشورهاي عضو اتحاديه خواستار آن بودند كه مبادلات و سرمايه‌گذاري‌ها تسهيل شود و بيمه‌هاي تجاري نيز از سر گرفته شود اما عملا مشاهده كرديم كه اين اتفاق رخ نداد و زمان زيادي از دست رفت. در اينجا بود كه جمهوري اسلامي ايران اعلام كرد كه گام به گام تعهدات برجامي خود را كاهش مي‌دهد. اتحاديه اروپا ابتدا تصور نمي‌كرد كه جمهوري اسلامي در اين زمينه جدي باشد اما پس از سپري شدن زمان مقرر، گام‌هاي كاهش تعهد ايران يك به يك برداشته شد و اكنون اين روند كماكان ادامه دارد. در طول اجرايي‌سازي اين گام‌ها اروپايي‌ها باز هم تلاش كردند تا به گفتاردرماني روي بياورند و جمهوري اسلامي را متقاعد كند كه كماكان به برجام پايبند باشد. هر چند ما تاكيد داشتيم كه به برجام پايبند هستيم اما بايد منافع آن براي همه طرف‌ها باشد نه يك طرف خاص؛ نمي‌توان صرفا به برجام پايبند باشيم اما منفعتي از حضور در برجام نبريم. موضوع ديگر اينكه ما در جريان گام‌هاي خود، انعطاف لازم را به خرج داديم تا نشان دهيم اگر اروپا به تعهدات خود پايبند باشد، ايران مي‌تواند به تعهدات در چارچوب برجام بازگردد. اما تاكنون هيچ اتفاقي رخ نداده است.
حتي كار به جايي رسيد كه برخي كشورهاي اروپايي نه تنها در برجام و در راه‌اندازي اينستكس همراهي نكردند بلكه ما را ناقض برجام اعلام كردند. اين در صورتي است كه ايران هميشه به تعهدات خود در قالب برجام پايبند بوده است. اخيرا با نزديك شدن به زمان گام پنجم ايران در كاهش تعهدات برجامي 6 كشور جديد اروپايي اعلام كردند كه به اينستكس مي‌پيوندند. البته كه ايران به آنها خوش‌آمد مي‌گويد، اما سوال اصلي اينجاست كه بناست در اينستكس با حضور 6 كشور جديد چه اتفاقي رخ دهد كه پيش‌تر اتفاق نيفتاده است؟ اراده اروپا و و حسن نيت آن براي حفظ برجام قابل توجه است اما بايد از دل اين حسن‌نيت يك اقدام عملي صورت گيرد و اقدام عملي يعني اينكه موضوع بيمه و نقل و انتقالات مالي اروپا و ايران تسهيل شود. اما صرف اعلام كشورهاي جديد اگر منجر به وقت‌كشي شود چيز جديدي براي ايران نخواهد داشت و ايران بايد كماكان به شيوه قبلي خود ادامه دهد مگر اينكه به صورت عملي اقدام مثبتي از اروپايي‌ها ببينيم. در غير اين صورت بعيد به نظر مي‌رسد كشورهاي جديد توانايي بيشتري از 3 كشور قبلي عضو اينستكس داشته باشند. از طرفي ديگر اظهاراتي كه چندي پيش وزير خارجه فرانسه بيان كرد كاملا در جهت تضعيف برجام بود و با اظهارات ديگر مقام‌هاي فرانسوي نيز در تناقض بود. چراكه آقاي ماكرون، رييس‌جمهور فرانسه به دنبال آن است تا راه ميانه‌اي را پيدا كند كه طرف‌هاي مختلف برجام بتوانند به يك تفاهم بينابيني برسند. به نظر مي‌رسد، سخنان اخير آقاي لودريان سازنده نبود چراكه رجوع به فرآيند مكانيسم ماشه سازوكاري دارد كه نيازمند مواضع يكسان در ميان تمام كشورهاي در چارچوب برجام است. صحبت‌هاي آقاي لودريان در اين جهت بود كه به نوعي ايران را متقاعد كند كه قدم بعدي را در چارچوب كاهش تعهدات برجامي برندارد ولي بايد گفت كه اين قدم مثبتي نبود. ضمن اينكه پاسخ آقاي لودريان را خانم موگريني داد و عنوان كرد، سياست اروپا استفاده از مكانيسم ماشه نيست و مشخص كرد كه اين موضع‌گيري شخص لودريان و نه اتحاديه اروپاست. از همين رو مي‌توان گفت كه لودريان قصد داشت، ايران را در موضعي ضعيف‌تر پيش از آغاز كميسيون مشترك برجام در روز جمعه قرار دهد. طبيعي است كه در حال حاضر اروپا هر اقدامي را انجام مي‌دهد كه برجام پابرجا بماند. اما حاضر نيست براي اين موضوع هزينه بپردازد. اگر تنها بخواهند مسير تهديد را در پيش بگيرند، جواب نخواهد داد. بنابراين بايد منتظر تحولات آتي بين‌المللي بود به خصوص اينكه اروپايي‌ها چشم به انتخابات امريكا دوخته‌اند تا قدم‌هاي بعدي را در اين مسير برنامه‌ريزي كنند. آنچه كه به ايران مربوط است، برجام مي‌تواند يك بازي برد- برد باشد به شرط اينكه منافع همه طرف‌ها را در بر بگيرد. با اين وجود به نظر نمي‌رسد كه اروپايي‌ها در موقعيت فعلي دست به ريسك بازگرداندن پرونده ايران به شوراي امنيت بزنند چراكه برجام چارچوب بسيار مناسبي براي صلح و امنيت جهاني است، اروپايي‌ها نيز مي‌دانند كه به سادگي نبايد آن را از بين ببرند. البته من برخلاف بسياري از كارشناسان بر اين عقيده هستم كه اروپا در حال نزديك شدن به امريكا بر سر مساله برجام نيست. چراكه اصولا اتحاديه اروپا در بحث روابط بين‌الملل و سياست‌هاي ترامپ در ارتباط با سازمان‌هاي بين‌المللي و سياست‌هاي چندجانبه‌گرايي مشكل جدي دارند و آقاي ترامپ اعتقاد جدي به «امريكا اول» دارد و بر همان اساس با ساير طرفين ارتباط دارد و حتي شركا را رقيب امريكا مي‌بيند. از همين رو اتحاديه اروپا تمايلي ندارد در اين وضعيت و پيش از انتخابات امريكا يك اعتبار جدي به ترامپ دهد. بنابراين به نظر نمي‌رسد، مواضع اتحاديه اروپا و ترامپ بر سر مساله برجام در زمان حال و پيش از انتخابات امريكا كاملا همسو شود. بنابراين در بازي بزرگ خاورميانه كه امنيت آن براي اروپا بسيار مهم است و ايران نيز مهم‌ترين شريك اروپا در اين مسير محسوب مي‌شود، ايران را بدون دليل در شرايطي كه از آينده امريكا مطمئن نيستند، آزرده خاطر كنند. اما هر چند در اين مقطع اتفاقي رخ نمي‌دهد اما پس از انتخابات رياست‌جمهوري امريكا بايد نگاه ديگري داشت.