اشاره وزير نفت به وجود افراد فراقانوني براي كاهش توليد به چه معناست؟
ردپاي حاميان تحريم‌ها در نفت
گروه اقتصادي
روز گذشته اولين روز از كنگره نفت و انرژي با سخنراني وزير نفت برگزار شد. بيژن زنگنه كه آخرين ماه‌هاي حضورش در وزارت نفت را مي‌گذراند از مواردي سخن گفت كه شايد اولين‌بار است بيان مي‌شود؛ حضور اراده‌اي كه نمي‌گذارد توليد نفت ايران بيش از 4 ميليون بشكه در روز افزايش يابد. اين جمله از آنجايي متعجب‌كننده است كه زنگنه بارها در نشست‌هاي خبري از افزايش توليد بلافاصله پس از لغو تحريم‌ها و رساندنش به پيش از تحريم گفته بود. با استناد به آمارهاي بلومبرگ، پس از امضاي برجام و تا پيش از خروج يكجانبه امريكا از آن، توليد روزانه نفت كشور، 3.8 ميليون بشكه در روز گزارش شده است.
با وجود اينكه سقف توان توليدي نفت كشور در 10 سال اخير، كمتر از 4 ميليون بشكه در روز بوده، صحبت‌هاي وزير نفت در خصوص وجود افرادي با اختيارات فراقانوني كه نمي‌گذارند نفت ايران به اندازه پتانسيل بالقوه خود، توليد داشته باشد، قدري عجيب به نظر مي‌رسد.
40 سال تلاش براي عدم توليد بيشتر نفت
زنگنه در اين نشست تاكيد كرد آخرين نشستي خواهد بود كه به عنوان وزير نفت سخن مي‌گويد. همان‌طور كه بارها گفته بود، نمي‌خواهد در عرصه سياست و وزير باقي بماند. شايد به همين دليل باشد كه سخناني بر زبان آورد كه تاكنون درباره آنها سخن نگفته بود؛ اينكه «عده‌اي ۴۰ سال است تلاش مي‌كنند كه توليد نفت ايران از روزانه ۴ ميليون بشكه بالاتر نرود.» او در ادامه سخنان خود نيز ضمن تاييد اين موضوع كه «اين عده» موفق بوده‌اند، افزود: « با مجلس و دستگاه‌هاي زيادي كار و سعي كردند افراد زيادي را از هستي ساقط كنند تا نگذارند توليد نفت ايران از ۴ ميليون بشكه در روز بالاتر رود.»
هر چند سماجت‌ها براي وادار كردن وزير به توضيح بيشتر نتيجه نداد و او در نهايت «عوامل غيبي» را عامل مهم عدم افزايش توليد نفت ايران معرفي كرد. وزير نفت در ادامه نيز اشاره كرد كه وجود اين عوامل غيبي در دولت بعدي نيز ادامه خواهد داشت، چراكه «آنها اراده‌اي قوي دارند و البته اراده آنها نيز الزاماتي دارد كه نمي‌گذارد توليد افزايش يابد.»
زنگنه در بخش ديگري از سخنان خود به اهميت و ضرورت افزايش ظرفيت توليد نفت اشاره كرد و گفت: «ظرفيت خوب است، اما اگر قرار باشد پول نفت در بودجه هزينه شود مريض را مريض‌تر مي‌كند اما اگر به صندوق توسعه برود مي‌تواند درست مصرف شود؛ البته نبايد صندوق توسعه را هم مرتب براي كارهاي غيراقتصادي و غيرضروري با فشار نيش زد، بگذاريم همان روال عادي كار خود را انجام دهد.»
زنگنه در بخش ديگري از سخنان خود ضمن اشاره به پيمان‌هاي آب و هوايي مانند كيوتو كه مي‌تواند حدي براي توليد كربن توسط هر كشوري باشد، گفت: « در صورتي كه مانعي براي توليد نفت داشته باشيم، همانند آنچه در پروتكل كيوتو مدنظر است، در اين صورت نمي‌توان نفت زيادي توليد كرد. تبعات آن نيز مختل شدن مراودات‌مان با دنياست. بنابراين بايد نفت توليد كنيم. چگونگي مصرف آن بحث ديگري است.»
رفتار سياسي با مخازن‌هاي نفت نداشته باشيم
محمدعلي خطيبي، نماينده سابق ايران در اوپك ضمن تاييد اين موضوع كه در زمان مسووليتش به عنوان نماينده ايران، حرف‌هاي اينچنيني نيز شنيده بود، گفت: «اين نگرش‌ها ناشي از اين است كه عده‌اي نگاه‌شان به نفت، سياسي است.» خطيبي در توضيح جمله خود افزود: «در واقع افرادي كه نگرش سياسي به نفت دارند، بر اين باروند كه اگر روزانه 10 ميليون بشكه توليد داشته باشيم، قدرت سياسي خواهيم داشت و در منطقه نيز نقش مهم‌تري ايفا مي‌كنيم. در اين صورت نمي‌توانستند كشور را به آساني تحريم كنند. به همين دليل بايد توليد را افزايش داد و به 8 ميليون بشكه رساند تا حذف نفت ايران از بازارها و تحريمش عواقب و تبعاتي داشته باشد.»
نماينده سابق ايران در اوپك معتقد است اين نگرش مختص افرادي است كه مي‌خواهند به صورت دستوري توليد نفت را افزايش دهند. در صورتي كه اين دستور با واقعيت‌ها سازگار نيست و ناشي از همان نگاه‌هاي سياسي و نه فني به نفت است. نبايد با نفت اين‌گونه برخورد كرد. بايد نگاهي واقعي داشت. خطيبي بر اين باور است براي پي بردن به توان توليدي كشور بايد ميزان توليد چند ده سال اخير را محاسبه كرد. او در ادامه افزود: « تمام دولت‌هاي پس از انقلاب امكاناتي كه مي‌توانستند، براي افزايش توليد در اختيار دستگاه‌هاي متولي قرار دهند، دادند. ولي توليد كشور در همين اعداد و ارقام است. نبايد ديگران را مقصر دانست يا مواخذه كرد.» خطيبي در ادامه افزود: «استخراج و توليد نفت، بحثي تخصصي و فني است. نمي‌توان آن را با آمال و آرزو پيش برد. توان مخازن را بايد از متخصصان پرسيد. حتي مي‌توان از اظهارات اواخر دوران پهلوي نيز استفاده كرد. شاه در اواخر دوران سلطنتش گفته بود كه با اين روند توليد، ايران به زودي واردكننده نفت خواهد شد، چراكه توان و ذخيره مخازن تمام مي‌شود. اگر توليد 6 ميليون بشكه‌اي آن زمان ادامه پيدا مي‌كرد، واردكننده مي‌شديم.» به گفته خطيبي پس از انقلاب توليد نفت به محدوده صيانتي رسيد. او در توضيح واژه صيانتي گفت: «به عنوان مثال توليدي كه مي‌توانست تنها 10 سال جوابگوي نيازها باشد و پس از آن مخزن خالي شود، 40 سال است كه ادامه دارد. اين به خاطر نگرش صحيح و درستي است كه مهندسان به آن داشته و دارند. نمي‌توان به مخازن در برهه كوتاهي فشار زيادي آورد در آن صورت افت توليد محسوس خواهد بود.» او در ادامه در خصوص عمر مفيد مخازن گفت: « مخازن دو نيمه عمر دارند تا 40 سال در اوج هستند و پس از آن رو به افول مي‌گذارد. زماني كه مخازن نفتي وارد نيمه دوم عمرشان مي‌شود قطعا افول مي‌كنند. اقدامات مهندسان اين است كه شيب افول و كاهش توليد مخازن را كاهش دهند.» او در ادامه افزود: «مخازني كه از آنها توليد مي‌كنيم، قديمي هستند و وارد نيمه دوم عمرشان شدند و روند نزولي توليد دارند. بنابراين نمي‌توان انتظار داشت كه توليد دوبرابري داشته باشند. از مخازني كه قريب به 70 سال توليد مي‌كنند، انتظار مخزني جوان نبايد داشت. روند توليد هر مخزن نفتي در هر كشوري به همين گونه است. براي توليد بيشتر بايد ذخاير بيشتري كشف كرد.»
بر اساس گفته‌هاي خطيبي اگر قرار بر افزايش توليد بود، بايد در سال‌هاي پس از برجام رخ مي‌داد. اما در آن سال‌ها نيز بيشتر از 4 ميليون بشكه در روز توليد نمي‌شد. او در ادامه نيز افزود: «نگرش به توليد نفت بايد واقع‌بينانه باشد و نه نگاه سياسي. در شرايط فعلي نگاه‌ها به نفت اين است كه اگر بتوان دوبرابر سطح فعلي توليد كرد، پس تحريم‌ناپذير مي‌شويم. اين «اگر»، بسيار بزرگ است كه بايد ديد چگونه محقق مي‌شود؟ مخازن فعلي كه نمي‌توان توليد بيشتري داشته باشند و رو به افول هستند. مخازن جديد هم چند تا كشف شده است؟ بايد به اين موضوع اشاره كرد كه مخازن نيز رفتار طبيعي دارند و زماني كه دچار افت توليد مي‌شود، نهايتا مي‌توان شيب افول را كندتر كرد. انتظارات از نفت بايد منطقي باشد و در صورت توليد غير صيانتي، در كوتاه‌مدت جوابگو خواهد بود و به شدت به مخزن آسيب مي‌زند. از سوي ديگر توليد بايد منطقي باشد، چراكه اين ثروت به همگان اختصاص دارد.»
وجود فراقانوني‌ها
سيگنال‌دهي به حاميان تحريم
همواره يكي از انتقادات افراد به عملكرد وزارت نفت، ميزان توليد بوده است. اين عده معتقدند اگر توليد نفت ايران به عربستان؛ بزرگ‌ترين توليد‌كننده اوپك برسد، امكان اعمال تحريم‌هاي نفتي بر كشور ناممكن مي‌شود، چراكه حذف 8 يا 10 ميليون بشكه نفت از بازار، علاوه بر تنش‌هاي بين‌المللي مي‌تواند جهش‌هاي شديدي در قيمت نفت ايجاد كند. اما به نظر مي‌رسد اعدادي كه ارايه مي‌شود، با واقعيت‌ها و توان زيرساختي كشور قدري تفاوت دارد. حبيب‌الله بيطرف، معاون وقت وزير نفت در امور مهندسي، پژوهش و فناوري در آبان سال 96 گفته بود كه «توان توليد روزانه ۶ ميليون بشكه نفت خام از ميدان‌هاي نفتي و توليد سالانه ۴۰۰ ميليارد مترمكعب از ذخاير گازي در ايران وجود دارد.» هر چند اين ادعا پس از حضور غيراوپكي‌ها به رهبري روسيه در اوپك براي كاهش توليد و افزايش قيمت، تقريبا فراموش شد، چراكه در تمام مدت حضور غيراوپكي‌ها در نشست‌هاي اوپك، عملا افزايش توليد منوط به موافقت‌ها دوطرف است. بنابراين توليد ايران حتي با فرض لغو تمام تحريم‌ها نيز به 4 ميليون بشكه در روز مي‌رسد. با كنار هم قرار دادن آمارهاي بلومبرگ از توليد نفت ايران حتي در سال‌هايي كه توافقات اوپك‌پلاس و كرونا وجود نداشت همچنين صحبت‌هاي كارشناسان به نظر مي‌رسد صحبت‌هاي وزير در واقع سيگنال‌هايي از وجود افرادي باشد كه همچنان منافع خود را در پابرجا ماندن تحريم‌ها مي‌بينند و براي آسيب‌پذيري كشور از هيچ كوششي دريغ نمي‌كنند. شايد بتوان ردپاي اين گروه را در آخرين نشست رييس‌جمهور با خبرنگاران در آذر سال جاري مشاهده كرد؛ جايي كه روحاني تاكيد كرد كه «دولت نمي‌گذارد عده‌اي پايان تحريم را به تاخير بيندازند و به يك دقيقه و يك ساعت تاخير انداختن هم رضايت نخواهد داد.»