وداع با بهزاد قره‌ياضي دانشمند برجسته مهندسي ژنتيك گياهي
استاد نخبه‌اي
كه با «كوويد 19» رفت
دكتر بهزاد قره‌ياضي كه صبح روز شنبه 15 خرداد بر اثر ابتلا به كرونا دار فاني را وداع گفت، مدرك كارشناسي خود را در رشته مهندسي كشاورزي زراعت و اصلاح نباتات از دانشگاه گيلان و كارشناسي ارشد خود را در رشته زراعت از دانشگاه تربيت مدرس دريافت كرد. او براي ادامه تحصيل عازم كشور فيليپين و در رشته ژنتيك گرايش مولكولي مشغول به تحصيل شد و مدرك فوق دكتري خود را در رشته ژنتيك گياهي گرايش مهندسي ژنتيك از موسسه بين‌المللي تحقيقات برنج فيليپين در سال 1377 اخذ كرد.
به گزارش ايسنا قره‌ياضي از بنيان‌گذاران پژوهشكده بيوتكنولوژي كشاورزي در دولت هشتم است كه مسووليت اين پژوهشكده را نيز بر عهده داشت. اين چهره شاخص بيوتكنولوژي طي سال‌هاي گذشته از منتقدين سياست‌هاي كشاورزي به ويژه مديريت بيوتكنولوژي كشور بوده است. او كه پيش از اين سمت‌هاي مختلفي از جمله معاونت وزير و رياست سازمان تحقيقات، آموزش و ترويج كشاورزي و رياست دانشكده منابع طبيعي صومعه‌سرا را نيز عهده‌دار بوده در سال 1378 پژوهشكده بيوتكنولوژي كشاورزي را تاسيس كرد و در سال 1383 با تاسيس شعبه‌هاي منطقه‌اي آن در تبريز(شمال غرب كشور) و اصفهان(منطقه مركزي) و رشت(منطقه شمال كشور) اقدام به توسعه اين علوم در كشور كرد. تاسيس شوراي ملي ايمني زيستي و رهاسازي اولين برنج تراريخته مقاوم به آفات جهان و تربيت صدها پژوهشگر طراز اول از جمله دستاوردهاي دكتر قره‌ياضي در دور اول مديريت خود بر اين پژوهشكده بود ولي از آنجا كه مغضوب دولت احمدي‌نژاد بود در آن زمان از تمام مسووليت‌هاي دولتي خود عزل شد.
نافرجامي بزرگ‌ترين دستاورد بيوتكنولوژي كشاورزي
اين استاد حوزه ژنتيك كشاورزي اولين برنج تراريخته ايراني از طريق مهندسي ژنتيك را معرفي و توليد كرد و تا زمان حيات او اجازه رهاسازي اين برنج از سوي مسوولان داده نشد. اين در حالي است كه در سال 83 بر اساس دعوت رسمي و كتبي وزير جهاد كشاورزي وقت، معاون اول رييس‌جمهور وقت به عنوان يك كار علمي درجه اول، افتخار برداشت اولين محصول برنج تراريخته توليد شده در جهان را كسب كرد و اين برداشت سمبليك همزمان با سال جهاني برنج، شهرت و آوازه علمي ايران را در سراسر جهان طنين‌انداز كرد به گونه‌اي كه نام ايران را در صدر كشورهاي اسلامي و به عنوان اولين كشور موفق در توليد انبوه برنج تراريخته براي هميشه در تاريخ ثبت كرد. او در گفت‌وگويي با ايسنا با انتقاد از اظهارات رييس وقت سازمان حفاظت محيط زيست مبني بر غيرقانوني بودن كشت برنج تراريخته اظهار كرد: در شرايطي كه در سند ملي زيست فناوري مصوب هيات وزيران تاكيد شده كه ايران بايد در كوتاه‌مدت 0.2 درصد و در بلندمدت نيم درصد سطح زيركشت محصولات تراريخته دنيا را به خود اختصاص دهد با توجه به كشت اين محصولات در بيش از 90 ميليون هكتار از اراضي زراعي جهان اين مقدار برابر با 500 هزار هكتار خواهد بود و در شرايطي كه دولت، وزارت جهاد كشاورزي و ساير دستگاه‌ها از جمله سازمان حفاظت محيط زيست را موظف به فراهم كردن زمينه‌هاي اجرايي اين مصوبه كرده، اظهاراتي مبني بر غيرقانوني بودن رهاسازي برنج تراريخته مايه تاسف است. او همچنين گفته بود: در حالي از غيرقانوني بودن كشت برنج تراريخته سخن گفته مي‌شود كه فراموش شده از قانوني كه بر مبناي آن رهاسازي برنج تراريخته در سال 83 غيرقانوني بوده هم ياد شود. اگر استنادها در خصوص غيرقانوني خواندن رهاسازي برنج تراريخته، مصوبه هيات وزيران درباره تشكيل شوراي ملي ايمني زيستي است كه بايد گفت، قانون عطف به ماسبق نمي‌شود و اگرچه اين افتخار را دارم كه پيش‌نويس اين مصوبه هيات وزيران را خودم در زمان دولت قبل تهيه و به شدت تصويب آن را پيگيري كردم اما بايد توجه داشت كه اين مصوبه در اوايل تابستان 1384 به تصويب رسيده در صورتي كه رهاسازي برنج تراريخته به استناد شواهد و مكاتبات موجود مربوط به سال 83 است. در خصوص اين برنج تراريخته همچنين اظهار شد كه در توليد برنج تراريخته «باكتري» BT وارد برنج طارم شده و آن را به آفت كرم ساقه‌خوار مقاوم كرده است ولي اين استاد حوزه ايمني زيستي تاكيد داشت كه در توليد برنج تراريخته از هيچ گونه باكتري استفاده نشده است. او با بيان اينكه ساير روش‌هاي اصلاح نباتات براي ايجاد مقاومت به آفات در برنج موفق نبوده است، خاطرنشان كرد كه از بين 120 هزار نمونه برنج موجود در بانك ژن موسسه بين‌المللي تحقيقات برنج حتي يك نمونه مقاوم به آفات وجود ندارد. مقاومت به آفات حتي در بين گونه‌هاي وحشي برنج نيز يافت نشده و از سوي ديگر ساير روش‌هاي مبتني بر استفاده از سموم شيميايي خطرناك هستند.
ثبت دو ژن در بانك‌هاي بين‌المللي
ثبت دو ژن در بانك‌هاي بين‌المللي(NCBI) به نام جمهوري اسلامي از ديگر دستاوردهاي علمي دكتر قره‌ياضي است. معاون سابق آموزش و تحقيقات وزارت جهاد كشاورزي در حوزه بين‌الملل نيز اقدام به تاسيس شبكه آسيا و اقيانوسيه آموزش ايمني زيستي(ABEN) كرد. او پس از انتخاب به عنوان عضو شوراي رهبري نهضت بين‌المللي تحقيق و نظارت بخش عمومي(PRRI) و همكاري گسترده با سازمان‌هاي بين‌المللي و منطقه‌اي نظير سازمان خواروبار جهاني و سازمان بهداشت جهاني و سازمان‌هاي منطقه‌اي مانند مراكز اطلاعات بيوتكنولوژي اقدام به توانمندسازي كشورهاي در حال توسعه در زمينه مهندسي ژنتيك و ايمني زيستي كرد. اجراي پروژه توانمندسازي ايمني زيستي در كشورهاي كرواسي و ويتنام از جمله اين اقدمات بوده است. تاسيس مركز اطلاعات بيوتكنولوژي ايران و ارتباط آن با بيش از ۲۷ مركز اطلاعات بيوتكنولوژي ديگر جهان از جمله دستاوردهاي ديگر او طي 8 سال گذشته است.
واردات تراريخته‌ها به كشور و سكوت مسوولان
به اعتقاد اين استاد زيست فناوري كشاورزي سالانه بين 3 تا 5 ميليارد دلار محصولات تراريخته وارد كشور مي‌شود و به دليل بازدارندگي سازمان محيط زيست، كشور بايد هزينه‌هاي گزافي براي وارد كردن محصولات تراريخته به كمپاني‌هاي جهاني پرداخت كند. قره‌ياضي همچنين تاكيد كرد: در تمام گزارش‌هاي سازمان‌هاي بين‌المللي همچون سازمان خواروبار جهاني، اتحاديه اروپا، FDA امريكا و نهادهاي نظارتي استراليا، آلمان و ژاپن بر سلامت محصولات تراريخته برچسب گذاري شده موجود در بازار تاكيد شده ولي به رغم تاييد وزارت بهداشت كشور در مورد سلامت محصولات تراريخته، برخي افراد از سكوت وزارت بهداشت در برابر اين نوع محصولات نگران بودند و اين در حالي است كه همين افراد مدت 20 سال در برابر واردات محصولات تراريخته سكوت كرده‌اند. علاوه بر اينها برخي مدعي شدند كه گلايفوسيت سم اختصاصي محصولات تراريخته و سرطان‌زاست؛ او پاسخ اين افراد را اينگونه مي‌داد:«همه متخصصان اين عرصه مي‌دانند اين سم مختص اين نوع محصولات نيست. اين سم يك سم «علف‌كش» و از 60 سال قبل در حال استفاده است. اين سم سالم‌ترين سم موجود در دنياست به گونه‌اي كه سميت آن كمتر از نمك طعام است. قره‌ياضي با اشاره به جزييات گزارش‌هاي جهاني درباره اين سم تاكيد ميكرد: بر اين اساس گلايفوسيت كه براي علف‌كشي استفاده مي‌شود، احتمال ندارد، كشنده باشد و اجلاس مشترك فائو و بهداشت جهاني نتيجه‌گيري كرده كه گلايفوسيت احتمال ندارد براي انسان ريسك سرطان‌زايي در پي داشته باشد. او فناوري هراسي را يكي از موانع توسعه كشت محصولات تراريخته در داخل ايران عنوان ميكرد و از برخي رسانه‌ها كه تصاويري از يك گاو دچار جهش ژنتيك طبيعي شده را به عنوان گاو تراريخته نشان مي‌دهند، انتقاد ميكرد؛ چراكه به گفته او با اين روش به مردم القا مي‌شود كه اگر محصولات تراريخته مصرف كنند به چنين وضعيتي دچار مي‌شوند. به گفته قره‌ياضي اين اقدامات با هدف ترساندن مردم انجام مي‌شود و سوال اينجاست كه چرا دستگاه قضايي در قبال چنين اقداماتي ساكت است؟ او در عين حال مي‌گفت: گفته مي‌شود كشت محصولات تراريخته توطئه صهيونيسم براي عقيم كردن ماست در حالي كه هم در امريكا و هم در اروپا اين محصولات توليد و مصرف مي‌شود. اين محقق حوزه بيوتكنولوژي كشاورزي توليد محصولات تراريخته را راهكاري براي كاهش فقر 15 ميليون كشاورز خرده‌پا مي‌دانست و مي‌گفت: بر اين اساس ارزش جهاني بذرهاي تراريخته حدود 15 ميليارد دلار و ارزش محصول نهايي تراريخته 160 ميليارد دلار در سال است. دست‌ورزي‌هاي محصولات كشاورزي از 1100 سال قبل بوده به گونه‌اي كه گياه هويج با روش‌هاي اصلاح نژادي به شكل امروزي درآمده است. او گياه ذرت را از ديگر نمونه‌ها برشمرده و عنوان ميكرد: بر اين اساس سازمان خواروبار جهاني(FAO) بر ضرورت استفاده از محصولات تراريخته تاكيد دارد و يادآور مي‌شود، استفاده از زيست فناوري و مهندسي ژنتيك مي‌تواند به توليد بيشتر محصولات كشاورزي، بهره‌وري بيشتر نهاده‌ها و كشاورزي پايدار كمك شاياني كند اما هنوز بسياري از كشاورزان از دسترسي به اين فناوري محروم هستند.
نظر قره‌ياضي درباره ارگانيك‌ها
عضو هيات علمي موسسه تحقيقات بيوتكنولوژي كشاورزي همواره تاكيد داشت كه محصولات «تراريخته» و «ارگانيك» نسبت به ساير محصولات غذايي ارجحيت دارند؛ ولي تاكيد داشت كه نه محصولات ارگانيكي كه عده‌اي به نام «ارگانيك»، كشاورزان را وادار مي‌كنند تا مجوز از آنها دريافت كنند و در نهايت اين محصولات را به 3 برابر قيمت به فروش برسانند. او در اين زمينه به هشدار مركز ملي تاييد صلاحيت ايران و سازمان استاندارد ايران اشاره و يادآور شده بود: در اطلاعيه اين سازمان‌ها آمده است «حسب شكايات واصله از برخي بنگاه‌ها يا فعالاني كه خود را مرجع صدور گواهي محصول و نشان محصولات ارگانيك معرفي كرده‌اند و در تبليغات ادعا كرده‌اند كه «چنانچه توليد‌كننده و يا صاحب كالا به عضويت اين گروه درنيايند و موفق به دريافت نشان محصول از سوي بنگاه‌هاي مزبور نشوند، محصول ارگانيك تلقي نمي‌شوند به اين وسيله به اطلاع هموطنان و ذي‌نفعان مي‌رساند كه تاكنون هيچ انجمن و يا سازماني به عنوان سازمان گواهي‌كننده محصولات ارگانيك موفق به اخذ گواهينامه بر اساس استاندارد 17065 از مركز ملي تاييد صلاحيت ايران نشده است.» در ادامه اين اطلاعيه آمده است:«اعطاي لوگو يا نشان محصولات ارگانيك در زمره فعاليت‌هاي تصدي‌گري قرار نداشته و قابل تفويض به غير اعم از بخش خصوصي و غيرخصوصي نبوده و هر گونه ادعا در اين زمينه فاقد وجاهت قانوني است.» رييس انجمن ايمني زيستي با تاكيد بر اينكه عده‌اي در كشور از صدور گواهي نامعتبر براي محصول تقلبي ارگانيك سود مي‌برند، مي‌گفت: ما محصولات ارگانيك را تاييد مي‌كنيم و از جنگ زرگري به راه افتاده از سوي اين گروه سودجو عليه ترايخته يا برعكس دفاع نمي‌كنيم. او درباره محصولاتي كه به نام ارگانيك در كشور توليد مي‌شود، معتقد بود كه نتايج مقالات متعددي نشان مي‌دهد كه احتمال سرطان‌زا بودن «آفلاتوكسين» موجود در محصولات ارگانيك بيشتر از سرطان‌زايي محصولات غيرارگانيك است ولي اين امر نبايد مانع از اين شود كه تحقيقات در زمينه محصولات ارگانيك را متوقف كنيم و لازم است با تحقيقات، احتمال سرطان‌زايي محصولات ارگانيك را به صفر برسانيم و محصولات ارگانيكي را توليد كنيم كه علاوه بر فرآيند، فرآورده نيز تست و برچسب گذاري شود. او در خصوص دلايل سرطان‌زا بودن محصولات ارگانيك معتقد بود: از آنجا كه سم به محصولات زده نمي‌شود، ممكن است آفات از اين محصولات تغذيه كنند. تغذيه آفات از محصولات كشاورزي سوراخي را ايجاد مي‌كند كه اين سوراخ مركز رشد قارچ است. اين قارچ توليد‌كننده آفلاتوكسين در محصولات كشاورزي است از اين رو ما بايد محصول نهايي را مورد تست قرار دهيم. او با رد اين نظريه كه محصولات آفت زده خوب هستند، مي‌گفت: اگر محصولي آفت زده باشد، احتمال وجود آفلاتوكسين در آن بيشتر است.
كشوري خشك و ضرورت تامين امنيت غذايي
اين استاد حوزه ژنتيك كشاورزي همواره تاكيد كرد كه ايران بيش از 6 هزار كيلومتر مرز خشكي و بياباني و 32 ميليون و 500 هزار هكتار سرزمين بياباني، خشك و يا شور دارد و حدود يك‌چهارم كشور ايران را مناطق كويري تشكيل مي‌دهد و معروف‌ترين كويرهاي ايران دشت لوت و كوير است كه مساحتي بيش از 360 كيلومترمربع را فرا گرفته‌اند. او با بيان اينكه وسعت حوزه آبگير دشت لوت حدود 175 هزار كيلومترمربع است كه حدود يك‌دهم مساحت كشور را شامل مي‌شود، اظهار ميكرد: ايران داراي 2700 كيلومتر مرز آبي در درياي خزر، خليج فارس و درياي عمان است و هزاران هكتار زمين در حاشيه دريا دارد. با اين شرايط اقليمي، نياز به امنيت غذايي غيرقابل چشم‌پوشي است. قره‌ياضي همچنين يادآوري ميكرد: در حال حاضر ما در آستانه دهه چهارم انقلاب قرار داريم و شواهد نشان مي‌دهد كه اقداماتي براي متوقف كردن كشور در فعاليت‌هاي علمي، سياسي و نظامي كشور وجود دارد و در حال حاضر حداقل از 22 كشور واردات داريم. حال اين سوال مطرح مي‌شود كه آيا ما آگاهانه در حال رشد هستيم يا خير؟ رييس انجمن ايمني زيستي يكي از فوايد كشت محصولات تراريخته را تامين امنيت غذايي كشور دانسته و مي‌گفت: سالانه بالغ بر 16 ميليارد دلار محصول غذايي آماده مصرف به كشور وارد مي‌شود به طوري كه بيش از 55 درصد كالري مصرفي كشور وارداتي است. بيش از 90 درصد روغن نباتي، علوفه و خوراك دام كشور وارداتي است و در زمينه محصولي مثل برنج يكي از بزرگ‌ترين كشورهاي واردكننده در دنيا هستيم. در اين بين 5 ميليارد دلار از واردات محصولات غذايي كشور طي 10 سال گذشته به محصولات تراريخته اختصاص داشته به طوري كه از 8.9 ميليون تن ذرت دامي وارداتي در سال 97 حدود 7.5 ميليون تن تراريخته بوده‌اند. در شرايطي كه در تامين محصولات غذايي تا حد زيادي وابسته به واردات هستيم براي توليد همين سهم 45 درصدي كالري مصرفي كشور در داخل، بيشترين سم را مصرف مي‌كنيم به طوري كه تنها در 10 ماه نخست سال 97 حدود 149 ميليون دلار آفت‌كش وارد كرده‌ايم.