احسان پناه‌بر
خبرگزاری‌های ترکیه گزارش کردند که رجب طیب اردوغان، ريیس‌جمهور ترکیه روز شنبه با رهبران سیاسی حماس دیدار داشت تا در مورد لزوم برقراری آتش‌بس دايمی و تسریع کمکهای بشردوستانه در غزه گفت‌وگو کند. همچنین ريیس تشکیلات خودگردان فلسطین به‌طور جداگانه روز شنبه از وتوی امریکا در شورای امنیت سازمان ملل در مورد قطعنامه پذیرش فلسطین به عنوان کشور عضو کامل انتقاد کرد. محمود عباس، ريیس تشکیلات خودگردان فلسطین گفت که تشکیلات روابط دوجانبه خود با ایالات‌متحده را مورد بازنگری قرار می‌دهد، این موضع‌گیری در حالی مطرح شد که ایالات‌متحده اخیرا قطعنامه پذیرش سرزمین‌های فلسطینی به عنوان کشور عضو کامل سازمان ملل را وتو کرد. عباس به خبرگزاری دولتی وفا گفت که اقدام روز پنجشنبه ایالات‌متحده «تجاوز آشکار به حقوق، تاریخ، سرزمین و مقدسات مردم فلسطین است که اراده جامعه بین‌المللی را به چالش می‌کشد.» در همین رابطه، گزارش هایی از خاورمیانه به دست می‌آید که نشان می دهد احتمالا رهبران سیاسی حماس به دنبال خروج از پایگاه کنونی خود در قطر هستند، زیرا قانونگذاران ایالات‌متحده بر دوحه فشار می آورند تا مذاکرات آتش‌بس را که به نظر می رسد به بن‌بست رسیده است، هر چه سریع‌تر بازیابی کند.
ماجرای انتقال دفتر حماس از قطر
روز شنبه، وال استریت ژورنال در گزارشی اختصاصی به این موضوع اشاره کرد و نوشت:شاخه سیاسی حماس به دنبال خروج از پایگاه فعلی خود در قطر در پس زمینه مذاکرات پیچیده ماه‌های اخیر قطر با حماس و اسرايیل با هدف اعلام آتش‌بس در غزه و تبادل اسرای اسرايیلی با زندانیان فلسطینی است. این اطلاعات زمانی منتشر شد که قانونگذاران امریکایی، دوحه را تحت‌فشار قرار دادند تا با فشار بر حماس، هر چه زودتر و بهتر مذاکرات آتش‌بس را به نتیجه برساند. به گفته این روزنامه امریکایی، جابه‌جایی دفاتر سیاسی حماس می‌تواند «این مذاکرات حساس را به خطر بیندازد.» مقامات عربی به نقل از رویترز و الجزیره نیز گزارش می‌دهند که حماس با دو کشور در منطقه از جمله عمان تماس گرفته است، رهبران حماس در جست‌وجوی این هستند که بدانند «آیا این گروه از بازیگران با ایده استقرار رهبران سیاسی در پایتخت‌های خود موافق هستند یا خیر.» وال استریت ژورنال می‌افزاید که مذاکرات تغییر مقر حماس ممکن است ماه‌ها طول بکشد و روابط نزدیک این گروه با قطر و حضورشان در دوحه را به خطر بیندازد. همان منبع گفت: «در هفته‌های اخیر، میانجی‌های قطر و مصر بر نمایندگان حماس فشار آورده‌اند تا از برخی شرایط خود برای رسیدن به آتش‌بس عدول کند. وال استریت ژورنال مدعی است که رهبران این جنبش گاهی از سوی مقامات عمدتا قطری تهدید شده‌اند که در صورت عدم پذیرش توافق برای آزادی اسرا، اخراج خواهند شد.»
مقاله وال استریت ژورنال پس از دیدار هاکان فیدان، وزیر امور خارجه ترکیه با اسماعیل هنیه، ريیس شاخه سیاسی حماس، روز سه‌شنبه در قطر منتشر شد. وال استریت ژورنال به نقل از منابعی نزدیک به حماس مدعی شده است که هنیه گفته که جنبش حماس آماده است شاخه نظامی خود را پس از ایجاد یک کشور فلسطینی با مرزهای 1967 منحل کند. هنیه شامگاه جمعه وارد ترکیه شد و با رجب طیب اردوغان، ريیس جمهوری این کشور دیدار داشت.
گفته می‌شود محور اصلی رایزنی های طرفین لزوم برقراری آتش‌بس دايمی و تسریع کمکهای بشردوستانه به غزه بوده است. اردوغان در کاخ تاریخی دولما باغچه استانبول از اسماعیل هنیه و هیات همراه از جمله خالد مشعل، ريیس سابق حماس استقبال کرد و در سخنرانی‌اش گفت: «این حیاتی است که فلسطینی‌ها در این روند با وحدت عمل کنند. رهبر ترکیه همچنین اعلام کرد: قوی‌ترین پاسخ به اسرايیل و راه پیروزی در وحدت و یکپارچگی نهفته است. بلومبرگ نیز به نقل از دفتر رجب طیب اردوغان نوشت که ريیس‌جمهور ترکیه پس از گفت‌وگوهای چند ساعته با اسماعیل هنیه، رهبر حماس در استانبول، از فلسطینی‌ها خواسته تا در بحبوحه جنگ اسرايیل در غزه متحد شوند. این درحالی است که پیش از این اردوغان روابط خود با تشکیلات خودگردان فلسطین را نیز تقویت کرده بود.
براساس بیانیه‌ای که پس از این نشست 5/2 ساعته در شبکه ایکس منتشر شد، اردوغان بر تلاش‌های دیپلماتیک آنکارا با هدف میانجیگری برای توقف درگیری 6 ماهه غزه بین اسراييل و حماس تاکید کرد. ترکیه تنها عضو ناتو است که با حماس رابطه قابل قبولی دارد و حتی اردوغان حماس را «مبارزان آزادی» خوانده و مکررا از رفتار سبعانه اسرايیل در جنگ غزه انتقاد کرده است. با افزایش نگرانی‌ها از یک جنگ منطقه‌ای گسترده‌تر، اردوغان گفت رویارویی اخیر ایران و اسرايیل نباید به اسرايیل اجازه دهد که «جایگاه خود را به دست آورد و مهم است که به گونه‌ای عمل شود که توجه به غزه حفظ شود.» اسرايیل کاتز، وزیر خارجه اسرايیل که به‌شدت از این دیدار خشمگین به نظر می‌رسید، این نشست را محکوم کرد و در شبکه ایکس از همکاری اردوغان به واسطه همکاری با حماس و اخوان‌المسلین به‌شدت انتقاد کرد. در جواب کاتز، اونجو کچلی، سخنگوی وزارت خارجه ترکیه در واکنش به این موضوع در ایکس نوشت: «این مقامات اسرايیلی هستند که باید شرمنده باشند. آنها نزدیک به 35 هزار فلسطینی را قتل عام کردند که بیشتر آنها زن و کودک بودند.» اکنون با اعلام قطر برای کناره گیری از نقش خود در مقام میانجی بین حماس و اسرايیل، اردوغان روز چهارشنبه هاکان فیدان، وزیر خارجه را به دوحه فرستاد تا نشان دهد که او خواهان پذیرش چنین نقشی است و می‌خواهد آتش‌بس را در منطقه به ارمغان آورد. اردوغان روز چهارشنبه هنگام اعلام سفر هنیه گفت: «تا زمانی که خداوند جان در بدنم ارزانی دارد، به دفاع از مبارزات فلسطینی و صدای مردم مظلوم فلسطین خواهم پرداخت.»
میانجی جدید جنگ غزه!
حماس از سال 2011، زمانی که ترکیه به تضمین توافق این گروه برای آزادی سرباز اسرايیلی گیلاد شالیت کمک کرد، دفتری در ترکیه تاسیس کرده است. اردوغان ارتباط خود را با اسماعیل هنیه حفظ کرده و همیشه از او در ترکیه استقبال کرده است. به گفته سینان سیدی، کارشناس مسائل ترکیه، فیدان ريیس سابق اطلاعات ترکیه بود و این کشور اطلاعات و گذرنامه هایی را در اختیار مقامات حماس از جمله هنیه قرار می‌داد. با این حال، این موضوع هرگز از سوی مقامات ترکیه تایید نشده است. اگر قطر از تلاش‌های میانجیگری کناره‌گیری کند، ترکیه می‌تواند براساس پیوندهای خود با حماس به دنبال افزایش وجهه خود باشد. فیدان اخیرا با سامح شکری، وزیر خارجه مصر که از مصر بازدید کرده بود، گفت‌وگو کرد و هر دو نفر بر لزوم ارسال کمکهای بشردوستانه بیشتر به غزه که در آستانه خطر قحطی قرار دارد، تاکید کردند. اردوغان نیز بارها گفته است برای کشورهای اسلامی ضروری است که با یکدیگر همکاری کنند تا از سقوط کل منطقه به مارپیچ درگیری جلوگیری کنند. ترکیه یکی از شرکای اصلی کمکهای بشردوستانه غزه است که 45 هزار تن تدارکات و دارو به این منطقه ارسال می کند، اما به گفته سیدی، اردوغان به دلیل محکومیت صریح اسرايیل و اقدامات این بازیگر در غزه، تنها می‌تواند انتظار نقش «بسیار محدود» را داشته باشد. سال گذشته، رهبر ترکیه تاکتیک‌های بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرايیل را به آدولف هیتلر، رهبر نازی‌ها تشبیه کرد و اسرايیل را به دلیل حمله به حماس پس از حملات هفتم اکتبر، «دولت تروریستی» خواند. سیدی بر آن است که اردوغان نمی‌تواند به شکلی مطلوب میان اسرايیل و حماس میانجیگری کند، چر اکه توسط مقام‌های اسرايیلی مورد استقبال قرار نخواهد گرفت. سیدی افزود که اردوغان حداکثر می تواند پیام هایی را بین مذاکره کنندگان فلسطینی و اسرايیلی رد و بدل کند.
به نظر می‌رسد استقبال اردوغان از مقامات حماس دو هدف را جست‌وجو می کند: اول اینکه اردوغان می‌خواهد خود را در مقام میانجی جدید در منطقه معرفی کند و دیپلماسی خود را پویاتر از گذشته به رخ بکشد. از سوی دیگر، با استقبال از حماس در استانبول و ایجاد پایگاه جدید برای این گروه، هم حماس را مهار کند و هم بر اسرايیل فشار دیپلماتیک بیشتری وارد کند. پیش از این، دو مقام ارشد حماس، اسماعیل هنیه و صالح العاروری، با چراغ سبز رجب طیب اردوغان، ريیس‌جمهور ترکیه، تصمیم به اقامت در ترکیه گرفته‌اند. سه مقام دیگر حماس به نام‌های ظاهر جبارین، موسی ابومرزوق و نزار عوادالله نیز به ترتیب از قطر و لبنان به ترکیه نقل مکان کرده بودند. جنگ اسرايیل و حماس درست زمانی آغاز شد که تلاش‌های اسرايیل و ترکیه برای عادی‌سازی روابط دیپلماتیک خود در حال افزایش بود. بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرايیل و اردوغان اولین دیدار خود را در تاریخ 19 سپتامبر، تنها چند هفته قبل از 7 اکتبر، در نیویورک برگزار کردند. بنا بر گزارش ها، گفت‌وگو به خوبی پیش رفت و راه برای مرحله جدیدی از همکاری دوجانبه در حال هموار شدن بود. یکی از مقامات سابق اسرايیلی در سطح وزیران در آن زمان تایید کرد که نتانیاهو به درخواست اردوغان برای تمرکز بر پروژه‌های مشترک انرژی را پذیرفته است، درحالی که یک مقام فعلی ترکیه در سطح وزیران معتقد است که اسرايیل آماده احیای پروژه خط لوله گاز طبیعی است، بالاخص آنکه میدان غول پیکر لویاتان در دریای مدیترانه را به ترکیه متصل می کند.
رجب طیب اردوغان، ريیس جمهور ترکیه به عنوان یکی از سرسخت ترین منتقدان تجاوزات اسرايیل به غزه پس از
7 اکتبر 2023 در جهان ظاهر شده است. با این حال اردوغان در آرزوی ایفای نقش ترکیه در تنش‌زدایی و به عنوان «ضامن» آتش‌بس و توافق صلح در آینده است. علی‌رغم تغییر لحن اردوغان و اتخاذ سیاست ضد اسرايیلی، به نظر می‌رسد ترکیه احتمالا می‌تواند نقش میانجی را ایفا کند. اردوغان در 7 اکتبر از طرفین خواست تا با خویشتنداری عمل کنند و از اقدامات واکنشی که باعث تشدید تنش می‌شود، دوری کنند. چهار روز بعد، ريیس‌جمهور ترکیه به اعضای حزب خود گفت: «ما آشکارا با کشتار غیرنظامیان در اراضی اسرايیل مخالفیم، به همین ترتیب ما هرگز نمی‌توانیم قتل‌عام بی‌گناهان بی‌دفاع غزه را با بمباران‌های بی‌رویه و مداوم بپذیریم.» به عقیده متیو بریزا، همکار ارشد غیر مقیم مرکز انرژی جهانی شورای آتلانتیک، به‌رغم تنش‌ها با اسرايیل در منطقه، هنوز هم نقشی پیشرو در تلاش‌های دیپلماتیک برای تضمین آتش‌بس و سپس پیگیری راه‌حل دو کشوری برای مناقشه اسرايیل و فلسطین می‌تواند برای ترکیه با ارزش باشد. آنکارا در گذشته در میانجیگری موفق بوده است، به ویژه در تسهیل گفت‌وگوها (با همکاری سازمان ملل متحد) بین روسیه و اوکراین که منجر به توافق غلات دریای سیاه در جولاي 2022 شد، اگرچه این توافق یک سال بعد از هم پاشید. علاوه بر این، ترکیه دومین ارتش بزرگ ناتو را در خود جای داده است و تجربه گسترده ای در زمینه حفظ صلح در افغانستان، لبنان، سومالی و کوزوو دارد.
گزینه دیگری نیز مطرح است. قطر و ترکیه می‌توانند در مشارکتی دیپلماتیک و همگرایی راهبردی در منطقه، برای پیگیری آتش‌بس بشردوستانه بیشتر یا حتی آتش‌بس نهایی، با تکیه بر روابط امنیتی و اقتصادی موجود (و قوی) خود، به اقدامات قابل توجهی دست زنند. ترکیه یک پایگاه نظامی در قطر تحت فرماندهی نیروهای مشترک قطر و ترکیه دارد و زمانی که عربستان‌سعودی و امارات متحده عربی قطر را از سال 2017 تا 2021 محاصره کردند، سرسخت‌ترین حامی دوحه بود. در همین حال، دوحه بسته حمایت مالی قابل‌توجهی از جمله 500 دلار به آنکارا ارائه کرده است. اعتمادی که قطر از اسرايیل و حماس به همراه توانایی‌های نظامی و دیپلماتیک ترکیه به دست آورده است، درنهایت می‌تواند بحث‌های چندجانبه را درمورد راه‌حل دو کشوری فراهم کند، بالاخص آنکه شاهد هستیم علی‌رغم حملات لفاظی تلخ اردوغان علیه نتانیاهو و اسرايیل، نمایندگی دیپلماتیک ترکیه در اسرايیل باز است.
اسرايیل و ترکیه در گذشته نیز تنش‌های دیپلماتیک جدی (مثل حادثه کشتی ماوی مرمره در سال 2010) داشته‌اند. با این حال آنکارا و تل‌آویو تا حد زیادی سفارتخانه‌های مربوطه خود را باز نگه داشتند و تجارت و سرمایه‌گذاری دوجانبه به شکوفایی ادامه داد که منجر به دو برابر شدن حجم تجارت دو کشور از 4/3 میلیارد دلار به 4/8 میلیارد دلار تا سال 2021 شد. اما این تا قبل از 7 اکتبر بود. در آینده قابل پیش‌بینی، به نظر آغوش باز و گرم اردوغان به روی حماس در ترکیه می‌تواند روابط آنکارا و تل‌آویو را تضعیف کند و نقش میانجی ترکیه را به کلی تحت‌الشعاع قرار دهد.
با این حال، تعامل گذشته ترکیه با حماس می‌تواند سودی برای صلح در خاورمیانه داشته باشد. اردوغان 21 نوامبر فاش کرد که فیدان و مدیر اطلاعات ترکیه، ابراهیم کالین، با قطر برای آزادی اسرای در دست حماس همکاری می‌کردند. به نظر می رسد که این تلاش‌ها نتایجی را به همراه داشته است. علاوه بر این، جاه‌طلبی ترکیه برای «تضمین» آتش‌بس در آینده و راه‌حل نهایی سیاسی در منطقه می‌تواند به متقاعد کردن مصر و سایر کشورها برای ایفای نقش نهایی در میدان و جلوگیری از خلأ سیاسی در غزه کمک کند. با این حال، اینکه آیا اردوغان با پذیرش جنبش حماس تا چه حد می‌تواند با برخی کشورهای منطقه همچون مصر و حتی تشکیلات خودگردان فلسطین، رقیب سرسخت حماس، تعامل کند، بسته به شرایط این روزهای جنگ غزه و آینده این باریکه در آینده دارد.