جست‌وجوی هویت در زیر گنبد سرخ
علی هادیلو
او مثل قهرمان داستان هفت پیکر نظامی، از ورطه‌های پرماجرا در سرزمین سرخ گذر کرد، با این تفاوت که معشوقه وی نه «عروس سرخ» که زبان و ادبیات فارسی بود. احیای زبان و هویت ایرانی در آسیای میانه و در زیر گنبد سرخ، همان میوه ممنوعه است که فقط از قلب‌های عاشق و سر پرسودا بر می‌آید، به ویژه اگر به جرم وطن‌پرستی و برای حفظ جان ناگزیر جلای وطن کرده باشی و به ورطه پرتوطئه و آکنده از بدگویی سیاسی هبوط کرده باشی. به قول شاعر «فرق است بین آنکه یارش در بر/ با آنکه دو چشم انتطارش بر در».
شاعر ایرانی با سری پر سودا در زمان و مکانی نوای «تنیده یاد تو در تار و پودم، میهن ای میهن» را سر داده بود که توفان سرخ بنیادبرانداز سوسیالیسم هر نوع اندیشه وطن‌پرستی و ناسیونالیسم را در نطفه خفه می‌کرد، احیای زبان و ادبیات فارسی در این سپهر تیزرو و جهانشمول، نتیجه جانفشانی و پایمردی شاعر کرد میهنی در کشور شوراها بود.
روحیه وطن‌پرستی این شاعر ایرانی در گفتار نبود، بلکه در کردار بود، او خود در شعری پیش‌بینی کرده بود که این زبان راستگو و طبع آتشبار هر دو او را به کشتن می‌دهد، بخت با او یار بود که از‌دار پهلوی جست و در‌دار شوروی به جست‌وجوی هویت فرهنگی و زبانی روی آورد. سخن از ابوالقاسم لاهوتی است که ابوالقاسم فردوسی آسیای میانه لقب گرفت. پرورش در دامان خانواده فرهنگی در کرمانشاه، کنشگری سیاسی، نظامی‌گری، فرار به آسیای میانه و قفقاز، فعالیت حزبی در جمع رفقای اتحاد سرخ، دبیری اتحادیه نویسندگان شوروی، دوستی با نامداران سیاسی و ادبی چون نیکلای بورخارین، ماکسیم گورکی و ناظم حکمت از شخصیت چندوجهی و مهارت‌های بالای ارتباطی وی حکایت دارد. اگر‌چه جلای وطن برای حفظ جان، برایش ملال‌آور و تلخ بود و او را سرگردان کشور شوراها ساخت؛ اما رهاورد این سرگردانی برای زبان فارسی و میراث ایران بسیار ارزشمند بود. برخی از این فراتر رفته او را بنیانگذار تاجیکستان امروزی در زمانه پرادبار می‌دانند. این برداشت درست باشد یا نه، اما نباید از اهمیت کار ابوالقاسم لاهوتی در گسترش زبان و احیای گنج پرارج زبان فارسی در آسیای میانه چشم پوشید. کتاب «نامه‌های ابوالقاسم لاهوتی و صدرالدین عینی» به کوشش محسن فرح‌بر به تازگی روانه بازار کتاب شده است. این کتاب ضمن آنکه دریچه‌ای تازه به تاریخ اتحاد جماهیر شوروی و ناگفته‌های آن می‌گشاید، بیانگر تکاپو و اهتمام دو دوست برای احیا و نشر و گسترش فرهنگ ایرانی در سرزمینی است که دهه‌ها شاهد توطئه برای فارسی‌زدایی بوده است. دوستی ناگسستنی و پیوند خدشه‌ناپذیر برای بازگردادن شکوه زبان، فرهنگ و ادبیات فارسی در آسیای میانه در این نامه‌ها پیداست. به روایت استادان تاجیکی سه نام بر تارک تاجیکستان می‌درخشد؛ اول نام رودکی پدر شعر فارسی، دوم صدرالدین عینی، ادیب و بنیانگذار ادبیات معاصر تاجیکستان و ابوالقاسم لاهوتی، شاعر و کنشگر سیاسی ایرانی.
این نامه‌ها شرح ارادت و دوستی زوال ناپذیر لاهوتی با صدرالدین عینی است، این رابطه از جنس رفاقت کمونیستی فراتر رفته و از آن دوستی‌هاست که با وجود حوادث پرشمار بنیادسوز دوران اتحاد جماهیر شوروی تا واپسین نفس‌ها ادامه داشته است. رابطه صمیمی آن دو درحالی است که در هنگامه شدت و وحشت حوادث تاریخ سیاسی کشور شوراها، گاهی حتی پدران، فرزندان و برادران در دو جبهه رودرروی یکدیگر قرار می‌گرفتند و دشمن خونی می‌شدند. در این دوران لاهوتی بارها چون باد بهاری نجات‌بخش شده و او را از تاریکی زندان رها کرده است. در یکی از توطئه‌ها در دوران پاکسازی استالین، لاهوتی به همراهی رفیق پرنفوذ حزبی با طرح موضوع نزد استالین، صدرالدین عینی را از پای چوبه دار به زندگی برگرداند. شرح زندانی شدن عینی به سعایت لاورنتی، کمیساریای خلق در امور داخلی به اتهام «دشمنی با خلق» از زبان فرزند عینی جالب است: «خطر قبله‌گاه (در تاجیکستان و افغانستان به پدر قبله‌گاه می‌گویند) را تهدید می‌کرد و حکم نابودسازی‌اش امضا شده بود... لاهوتی با کمک مولوتف، رییس پریزیدیوم شورای عالی اتحاد شوروی قضیه را به استالین می‌رساند... استالین با قهر و با زبان روسی امر می‌دهد (لاورنتی! احمقی نکن، عینی گناهی ندارد) ... لاهوتی به قبله‌گاه گفته است که وقتی جواب مثبت را از استالین می‌گیرند، ساعت سه شب بوده است.» در این نامه‌ها اشاره شده که اگر دخالت‌های جسورانه لاهوتی نبود، تقدیر عینی به گونه دیگر رقم خورده بود.
کتاب «نامه‌های ابوالقاسم لاهوتی و صدرالدین عینی» مجموعه‌ای از ۹۱ نامه و تلگراف لاهوتی و عینی است که برای نخستین‌بار در ایران چاپ شده است. این نامه‌ها طی سال‌های ۱۹۲۷ تا ۱۹۵۳ به خط فارسی نگارش شده و پاره‌ای از فعالیت‌های علمی و فرهنگی این دو نویسنده و شاعر نامدار در عرصه زبان و ادب پارسی را باز می‌نماید. کتاب مشتمل بر یادداشت دبیر مجموعه (کاوه بیات)، مقدمه گردآورنده (محسن فرح‌بر)، یادداشت سیسیلیا بانو لاهوتی (همسر ابوالقاسم لاهوتی) و خاطره کمال عینی (فرزند صدرالدین عینی) و دیباچه استادان برجسته تاجیکستانی و ایرانی عبدالخالق نبوی، عبدالنّبی ستارزاده، رستم وهاب، مطلوبه میرزایونس و مسعود عرفانیان، متن نامه‌ها، یادداشت‌ها، گاه‌شمار زندگی ابوالقاسم لاهوتی و صدرالدین عینی، شرح واژگان دشوار، کتابنامه، عکس‌هایی از زندگی لاهوتی و عینی که برخی از آنها برای نخستین‌بار چاپ می‌شود و نمایه‌ای از نام اشخاص، جای‌ها، کتاب‌ها، نشریه‌ها و غیره است.
کتاب نامه‌های ابوالقاسم لاهوتی و صدرالدین عینی، به کوشش محسن فرح‌بر، در ۳۹۶ صفحه و با قیمت ۴۳۵ هزار تومان توسط انتشارات شیرازه ما منتشر شده است.