لزوم تحول در نگاه به صنعت نفت در 4 سال پيش رو
امين رضا انصاري
صنعت نفت با بيش از يك قرن تجربه، تأمين منبع بيش از 98 درصدي انرژي كشور، تأمين عمده ارز وارداتي كشور، حضور و تربيت نيروهاي متخصص، نقشي بنيادي در توسعه، حفظ وفاق ملي و ديپلماسي انرژي كشور داشته است. نفت براي جامعه امروز ايران، معنايي فراتر از يك ماده هيدروكربني دارد. نفت در جهت‌گيري اجتماعي ايرانيان، يادآور جنبش ملي شدن نفت، استقلال‌طلبي و رهايي از سلطه فني و مالي بيگانگان و نيز عرصه تجلي اراده جمعي ملت ايران براي پيشرفت و توسعه به اتكاي انديشه انقلاب اسلامي و البته بالاتر از همه اينها، نشانه‌اي از وفاق ملي برسر آرمان‌هايي قابل دستيابي است. در اين راستا، به منظور رسيدن به جايگاه و شاخص موثر منطقه‌اي، صنعت نفت، نقش كليدي براي رسيدن كشور به افق‌هاي سياست‌گذاري نظام حكمراني داشته است. به گونه‌اي كه حفظ، صيانت و توسعه ظرفيت توليد نفت و گاز، پيشران ارتقای سطح فناوري با كليه ظرفيت‌هاي مردمي-سياسي در كنار مديريت توليد/ عرضه/ تقاضا و صادرات خواهد بود.
امروزه، با ظهور و بروز كاربردي تكنولوژي و فناوري‌هاي نوين مانند هوش مصنوعي، اينترنت اشياء، واقعيت مجازي، مواد كامپوزيت هوشمند، بيوتكنولوژي، انرژي‌هاي نوين و نسل جديد انتقال داده‌هاي ديجيتال، حل بسياري از مسائل فني و توسعه‌اي، با سرعت نمايي (تابع عكس لگاريتمي) قابل انجام گرديده است خصوصا حل مشكل تأمين انرژي جهان. به‌گونه‌اي كه مطابق تحليل‌هاي سازمان جهاني انرژي، از سال 2028، انرژي تجديدپذير، نقش اول صنعت نفت را در تأمين انرژي جهان خواهند گرفت. طي سال 1402، هزينه تمام شده انرژي خورشيدي حدود 25 دلار به ازاي هر مگاوات ساعت در مقايسه با حدود 65 دلار به ازاي هر مگاوات ساعت انرژي توربين گازي و همچنين نشر CO2 آن نيز حداكثر 50 گرم در مقايسه با 490 گرم به ازاي هر كيلووات ساعت توربين گازي بوده است(1و2). همچنين، توسعه و بروز نسل نوين سيستم‌هاي كنترلي، پايش مصارف انرژي و هوشمندسازي انتقال و ذخيره منابع، فرصت‌هاي افزايش بهره‌وري و كاهش هزينه تمام شده در روش‌هاي فرايندي را خصوصا در نفت-گاز و پتروشيمي، ايجاد نموده است.
آمار و روندها به ما نشان مي‌دهد كه زمان تغيير در دنيا بسيار پرشتاب گرديده است و نقش منابع خام نفتي از تأمين 80 درصد انرژي جهان، به زودي به 50 درصد خواهد رسيد. لذا ضروري است ثروت نفت زير زمين كشورمان را خيلي زودتر به ثروت روي زمين و سرمايه‌گذاري در انرژي تجديدپذير و زنجيره ارزش افزوده فناورانه تبديل نماييم. ذكر اين نكته نيز ضروري است كه قيمت تمام شده نفت ما حدود 5 تا 9 دلار بيان شده درحالي كه به هزينه‌هاي دور زدن تحريم، مردگي برخي چاه‌ها، عدم تنظيم اولويت‌بخشي منابع مالي به نفت و عدم وجود دكل و ادوات توليد بالادستي توجه نشده است. عدم‌النفع كاهش توليد صيانتي در حدود 1.5 ميليون بشكه، عدم‌النفع احتمال مردگي چاه‌ها و عدم‌النفع از برداشت متناسب ميادين مشترك، حداقل معادل 40 ميليارد دلار مي‌گردد كه از حدود 35 ميليارد دلار فروش نفت ما نيز بيشتر است. پس، قيمت تمام شده نفت ما خيلي بيشتر از ميانگين 8 دلار است. لذا تعريف ردپاي اقتصاد نفت در بالادستي و پايين‌دستي منابع انرژي با راهبري فناورانه، امكان اولويت‌سنجي تخصيص مالي به طرح‌ها را ميسر خواهد نمود.
دو پارامتر صنعت نفت و فناوري نوين مي‌بايست به صورت يك سيكل دوطرفه جهت سرمايه‌گذاري مالي و مديريت توسعه زنجيره ارزش محصولات پايين‌دستي، بهبود بهره‌وري و كارايي انرژي، عنوان گردد. فرصت‌ها و پتانسيل توسعه پايدار در سطح كلان خصوصا با تعامل وزارت‌هاي نيرو، صمت، كشاورزي، راه، كار و اقتصاد ايجاد خواهد شد. لذا قرار گرفتن نفت از نقش پيشران به نقش محوري در توليد ثروت خام به ثروت فناورانه و تكميل مجدد اين چرخه، ضروري بوده كه مستلزم تعامل چندگانه فراوزارتي و دادن نقش‌محوري به وزارت نفت و متخصصان فني آن در ديگر تشكيلات مرتبط به بازار عرضه و تقاضاي آشكار و پنهان انرژي مي‌باشد. با توجه به روند پيش‌روي جهان و تغيير ساختارهاي برنامه‌ريزي از وزارت‌محور به چشم‌اندازمحور، پيشنهادات ذيل جهت بهبود راهبري رفع ناترازي انرژي و اثربخشي نفت در توسعه كشور ارايه مي‌گردد:
- اولويت بخشي منابع ارزي فروش نفت به افزايش ظرفيت توليد و تبديل ثروت زيرزمين به ثروت روي زمين.
- توجه به روند تكنولوژي دنيا و تسريع در كاربري فناوري‌هاي نوين و عدم تعلل تا بومي‌سازي آن جهت جلوگيري از عدم‌النفع ناشي از عدم افزايش توليد.
- نگاه كلان در تهيه نقشه سوبسيد آشكار و پنهان انرژي جهت سياست‌گذاري و تدوين قوانين لازم براي مديريت هزينه‌هاي اتباع خارجي.
- نگاه كلان فراوزارتي به حل موضوع ناترازي انرژي و نتيجتا عدم‌النفع اقتصادي.
- اعطاي نقش محوري به وزارت نفت در كميته‌هاي فكري وزارتخانه‌هاي اقتصاد، صمت، كار، نيرو و معاونت فناوري.
- اولويت‌بندي صنايع مادر به محوريت نفت و گاز با توجه به دارا بودن سهم ده درصدي نفت و گاز جهان توسط ايران.
- از رده خارج كردن شبكه حمل ونقل مستهلك، نوسازي ناوگان و تنوع‌بخشي به شبكه سوخت و منابع انرژي مصرفي.
كارشناس ارشد حوزه نفت و انرژي
1. Mathur, A. WORLD SOLAR MARKET REPORT 2023. International Solar Alliance As (2023) .
2. Abas, N., Kalair, A. & Khan, N. Review of fossil fuels and future energy technologies. Futures 69, 31–49 (2015) .