بررسي شاخصهاي مهم آب و هواشناسي كشور نشان ميدهد، ميانگين بارش كل كشور در سه ماهه تابستان نسبت به تابستان سال گذشته 56 درصد و نسبت به ميانگين بارش بلندمدت تابستان 22 درصد كاهش داشته است. طي سال آبي 1402-1401 (ابتداي مهرماه سال 1401 تا آخر شهريورماه سال 1402) نيز ميزان بارش دريافتي نسبت به سال آبي گذشته 4 درصد افزايش و نسبت به ميانگين بلندمدت 14 درصد كاهش داشته است. بررسي وضعيت بارش در استانهاي مختلف كشور نيز حاكي از آن است كه ميزان بارش در فصل تابستان جز 4 استان لرستان، اردبيل، بوشهر و خراسان شمالي در ساير استانها نسبت به ميانگين بلندمدت كاهش داشته است.
گزارش مركز پژوهشهاي مجلس با اين مقدمه اضافه ميكند كه ميانگين دماي كشور در فصل تابستان نسبت به مدت مشابه سال گذشته 1.1 درجه سانتيگراد افزايش داشته است؛ از اين رو با توجه به شاخصهاي مهم آب و هواشناسي در سهماهه تابستان، در مناطق وسيعي از استانهاي واقع در فلات مركزي و جنوب كشور خشكسالي شديد و بسيار شديد حاكم بوده است. جنوب خراسان رضوي، بخشهايي از خراسان جنوبي، قسمت اعظم استانهاي سيستان و بلوچستان، كرمان، فارس و يزد خشكسالي بسيار شديد و بخشهايي از استان سمنان، قم، اصفهان، جنوب خوزستان و بوشهر خشكسالي شديد را تجربه كردهاند.
شاخصهاي خشكسالي
بررسي شاخصهاي خشكسالي نشان ميدهد كه در اين مدت، تنها در بخشهايي از استانهاي گيلان، اردبيل، خراسان شمالي و خوزستان شرايط ترسالي حاكم بوده است. در خصوص حوضههاي آبريز فرامرزي و مشترك در سه ماهه تابستان اغلب مناطق واقع در شرق و غرب كشور، بدون بارش و در برخي مناطق نيز بارشي كمتر از 5 ميليمتر داشتهاند. تنها در شهريورماه، بخشي از مناطق مركزي و شمال شرقي افغانستان بارشهايي رخ داده كه اغلب كمتر از 10 ميليمتر بوده است . در دوره 12 ماهه منتهي به شهريورماه سال 1402، در اغلب كشورهاي منطقه، خشكسالي خيلي شديد تا متوسط حاكم بوده است، به نحوي كه شرق تركيه، غرب افغانستان و اغلب مناطق ايران از اين خشكسالي متاثر بودهاند. در سه ماهه فصل تابستان اغلب مناطق خاورميانه، شرق درياي خزر و آسياي ميانه در معرض خشكسالي كم تا خيلي شديد قرار داشتهاند. به نحوي كه در كشور عراق (خشكسالي متوسط تا شديد)، اغلب مناطق نيمه غربي افغانستان (خشكسالي شديد تا خيلي شديد)، نيمه شرقي افغانستان (خشكسالي خفيف تا نرمال)، نيمه شرقي ايران (خشكسالي شديد تا خيلي شديد) و نيمه غربي ايران (خشكسالي خفيف تا متوسط) حاكم بوده است. در همين زمان از كشورهاي همسايه تنها كشور تركيه در شرايط ترسالي قرار داشته است.
آثار اقدامات طالبان بر استانهاي شمال شرقي ايران
وقوع خشكسالي در كشورهاي همسايه شرقي ازجمله افغانستان در كنار برخي اقدامات سازههاي اين كشور روي رودخانه هيرمند، موجب كاهش چشمگير آورد اين رودخانه شده و با توجه به وابستگي منابع آب استانهاي شرقي به ويژه سيستان و بلوچستان به آب ورودي از رودخانه هيرمند، تامين آب اين مناطق با چالشهاي جدي مواجه شده است. علاوه بر مشكلات مربوط به آب شرب، عدم تامين حقابههاي زيست محيطي، باعث ايجاد كانونهاي گردوغبار در اين مناطق شده و در كنار كمبود جدي آب شرب، زندگي مردم را با چالشهاي بسياري مواجه كرده است.
همچنين كاهش ميزان بارش و حاكم بودن شرايط خشكسالي در كشورهاي همسايه غربي (عراق) نيز موجب كم شدن ورودي تالابها و همچنين وضعيت نامطلوب اروندرود شده و با ايجاد كانونهاي گردوغبار و نفوذ به داخل كشور، استانهاي واقع در مناطق غربي و در برخي موارد بخشهاي گستردهاي از كشور درگير اين معضل ميشود.
وضعيت بحراني سدهاي ايران
در خصوص وضعيت سدهاي كشور، بيشترين درصد اختلاف ذخيره با سال گذشته تا آخر شهريورماه مربوط به سد زايندهرود در استان اصفهان است كه با 441 ميليون مترمكعب ذخيره، 154 درصد بيشتر از سال قبل ذخيره آب دارد. با وجود اختلاف فراوان با سال گذشته تنها 36 درصد از حجم مخزن اين سد تا آخر شهريورماه پر بوده است.
در استان سيستان و بلوچستان، چاه نيمهها با 4 درصد ميزان پرشدگي، نسبت به مدت مشابه سال گذشته 68 درصد كاهش داشته و در شرايط بحراني قرار دارند. ذخاير سدهاي استانهاي فارس، كرمانشاه، هرمزگان و خراسان رضوي نيز افت محسوس داشته كه اين موضوع باعث كاهش سهم منابع آب سطحي در تامين مصارف داشته و اغلب دچار تنش آبي به خصوص آب شرب بودهاند. سدهاي واقع در استان گلستان و داراب (شهرستان واقع در استان فارس) عملا خالي بوده و ذخيره آنها صفر است. همچنين وضعيت سدهاي دوستي و طرق در استان خراسان رضوي با حدود 8 درصد پرشدگي بحراني ارزيابي ميشود.
شرايط دشوار تامين آب شرب
بررسي آمار مربوط به بخش آب و هواشناسي حاكي از آن است كه ميزان بارش در فصل تابستان نسبت به ميانگين بلندمدت دوره مشابه، ۲۲ درصد كاهش داشته است اين موضوع به همراه افزايش 1.1 درجه سانتيگرادي ميانگين دماي هواي كشور، در مجموع منجر به وقوع شرايط دشوار به ويژه از منظر تامين آب شرب در كشور شد.
همچنين شاخصهاي مهم هواشناسي در 12 ماهه منتهي به شهريورماه سال 1402 (سال آبي 1402-1401) بيانگر افزايش 4 درصدي بارش نسبت به سال آبي قبل است، اما نسبت به ميانگين بلندمدت كشور همچنان با كاهش بارش و خشكسالي مواجه بوده است. اين امر حاكي از آن است كه در مقايسه با ميانگين بلندمدت، وضعيت كماكان مطلوب نبوده و چالشهاي اساسي مديريت منابع آب كشور به قوت خود باقي خواهد ماند و لزوم تجديدنظر در برخي سياستگذاريهاي كلان بخش آب، مضاعف خواهد بود.
كاهش بارش و وقوع خشكسالي در فصل تابستان، منجر به وقوع مشكلات فراوان در تامين آب شرب بسياري از شهرها و روستاهاي كشور شد كه اجراي طرحهاي اضطراري آبرساني تا حدي در كنترل و مديريت شرايط موثر واقع شد. در شرق كشور، كاهش شديد ذخاير چاه نيمهها در استان سيستان و بلوچستان كه منبع اصلي تامين آب شرب منطقه سيستان و بخش قابل توجهي از شهر زاهدان بوده و كامل به منابع آب ورودي از افغانستان وابسته است، مشكلات عديدهاي را در تامين آب شرب اين مناطق در فصل تابستان ايجاد كرد. جهت مديريت بحران ايجاد شده در اين مناطق، اجراي طرحهاي اضطراري آبرساني و تامين آب ازجمله حفر چاههاي متعدد، در دستور كار قرار گرفت.
پيشبيني بحران آب شرب در سيستان و بلوچستان
با توجه به افت شديد حجم چاه نيمههاي سيستان، تداوم بحران تامين آب شرب در منطقه سيستان و تا حدي شهر زاهدان براي نيمه دوم سال جاري نيز مورد انتظار است. از آنجايي كه رفع چالشهابلندمدت است، بايد توجه داشت كه پدیده زيست محيطي ازجمله گردوغبار در مناطق غربي و شرقي كشور نيازمند برنامهريزي بوده و اینکه عمدتا در ماههاي آتي، پديده گردوغبار مشابه سالهاي قبل رخ بدهد، لذا آمادگي و اطلاعرساني در اين مورد بايد در دستور كار قرار گيرد.
نقشه راهي وجود ندارد
در فصل تابستان، در حوضههاي آبريز فرامرزي و مشترك واقع در شرق و غرب كشور نيز كاهش بارش و افزايش دما منجر به وقوع خشكسالي در اين مناطق شده است. متاسفانه عدم وجود نقشه راهي مشخص و جامع در زمينه مديريت منابع آب مرزي ورودي و خروجي كشور به چالشهاي ذيربط دامن زده و در برخي موارد ناهماهنگيها و موازيكاريها نيز موجب هدررفت سرمايههاي ملي شده است.
75 درصد اعتبارات بخش آب پرداخت نشد
در خصوص وضعيت تامين اعتبارات بخش آب طي سه ماهه دوم سال 1402، حدود 23 درصد از اعتبارات مصوب سال جاري طي سه ماهه تابستان به اين بخش تخصيص يافته كه با احتساب ميزان تخصيص صورت گرفته در فصل بهار اين عدد به 26 درصد رسيده است. عمده اعتبارات تخصيص يافته نيز مربوط به طرحهاي ساختمان سد، آبرساني و ايجاد تاسيسات فاضلاب بوده است . مركز پژوهشهاي مجلس عنوان كرده كه بينظميهاي توزيع اعتبارات در بخشهاي مختلف، ازجمله در بخش آب، مسبوق به سابقه بوده و اين امر قطعا به عدم قطعيتهاي موجود دامن خواهد زد. توزيع نامتوازن و موكول شدن تخصيص حدود 75درصد از اعتبارات مصوب به نيمه دوم سال، موجب بروز برخي مشكلات ازجمله عدم امكان برنامهريزي صحيح براي اجراي طرحها، وضعيت نامطلوب مشاوران و پيمانكاران، عدم پايبندي به برنامه زمانبندي اجراي پروژهها و طرحهاي عمراني و همچنين ايجاد ابهام در بودجهريزي سال آينده خواهد شد.
وقايع مهم آب در تابستان 1402
وقايع مختلف رخ داده در بخش آب بسته به ميزان اهميت آنها، وضعيت اين بخش را در موضوعات مختلف سازههاي مديريتي، تنشهاي آبي، سرمايهگذاري و غيره نمايانتر كرده و اطلاع از آنها به شناخت بهتر وضعيت اين بخش كمك ميكند. در همين راستا برخي وقايع مهم بخش آب در سه ماهه دوم سال جاري به شرح ذيل است:
- بحرانيتر شدن وضعيت تامين آب شرب در مناطق جنوب شرق كشور به ويژه استان سيستان و بلوچستان (عدم رهاسازي حقابه ايران از رودخانه هيرمند از سوي افغانستان و اعتراض رسمي كشور نسبت به اين موضوع)
- وضعيت بسيار بحراني درياچه اروميه در فصل تابستان و خشك شدن قريب به صد درصدي آن
- وقوع سيل در چندين استان ازجمله سيستان و بلوچستان، خراسان شمالي، اردبيل و برخي شهرهاي واقع در نوار شمالي كشور ازجمله رخداد سيل شديد در شهر آستارا و ايجاد خسارات فراوان
- اجراي طرحهاي اضطراري آبرساني در شهرها و روستاهاي داراي تنش آب شرب
- اعتراض كشورهاي آسياي ميانه به سياستهاي آبي افغانستان و تشديد بحران آبي منطقه با تكميل كانال قوشتپه