حديث روشني
دونالد ترامپ، رييس‌جمهوري امريكا روز دوشنبه به وقت محلي در كاخ سفيد با تكرار ادعاهايش خطاب به خبرنگاران گفت: «ما در حال گفت‌وگوهاي مستقيم با ايران هستيم. همه موافق هستند كه انجام يك توافق بر انجام امور بديهي ارجحيت دارد و بديهي است امري نيست كه من بخواهم از آن استفاده كنم. ما وارد مرحله بسيار خطرناكي شده‌ايم.» اين ادعاها از سوي دونالد ترامپ در شرايطي مطرح شده است كه پيش‌تر مقامات رسمي ايران صرفا بر تمايل به انجام مذاكرات غيرمستقيم با واشنگتن تاكيد داشته و دارند. مسعود پزشكيان، رييس‌جمهور كشورمان طي نشستي خاطرنشان كرد كه ما به مذاكره باور داريم اما زير بار ذلت نمي‌رويم و به هر قيمتي مذاكره نمي‌كنيم. همزمان اسماعيل بقايي، سخنگوي دستگاه ديپلماسي كشورمان ضمن رد ادعاهاي پيشين مبني بر انجام مذاكرات مستقيم، از پيشنهاد تهران براي ميزباني عمان از گفت‌وگوهاي ميان طرفين خبر داد.
بامداد سه‌شنبه نيز سيدعباس عراقچي، وزير امور خارجه كشورمان در واكنش به ادعاهاي دونالد ترامپ درباره گفت‌وگوي ايران و امريكا، با انتشار پيامي در شبكه ايكس (توييتر سابق) نوشت: «ايران و ايالات‌متحده روز شنبه در عمان براي گفت‌وگوهاي غيرمستقيم در سطح مقامات عالي ملاقات خواهند كرد. اين يك فرصت و نيز يك آزمون است. توپ در زمين امريكاست.» هرچند كه همچنان جزييات بيشتري از ديدار نمايندگان تهران و واشنگتن رسانه‌اي نشده است، اما آنچه كه به تاييد طرفين رسيده اين است كه ميزبان اين مذاكرات مسقط خواهد بود؛ كشوري كه تهران از طريق آن، به نامه دونالد ترامپ پاسخ داد. براساس آنچه كه منابع خبري رسما منتشر كرده‌اند رياست هيات ايران در دور اول گفت‌وگوها را عراقچي و رياست هيات امريكايي را استيو ويتكاف مذاكره‌كننده ارشد امريكايي و نماينده ويژه ترامپ در خاورميانه برعهده خواهند داشت. همچنين سيد بدر البوسعيدي، وزير خارجه عمان نقش واسطه را ايفا خواهد كرد. گفتني است پيش‌تر استيو ويتكاف در واكنش به پيام عراقچي در ايكس مبني بر اينكه «ايران بار ديگر تاكيد مي‌كند كه هيچ‌گاه و تحت هيچ شرايطي به دنبال جست‌وجو، توليد يا به دست آوردن سلاح هسته‌اي نخواهد بود» در كامنتي نوشت: «عالي» البته كه به فاصله كوتاهي اين عبارت حذف شد! از سويي ديگر در شرايطي كه خبر آغاز رايزني‌هاي غيرمستقيم ايران و امريكا در سطح عالي در راس اخبار رسانه‌ها قرار گرفته، نمايندگان ايران، روسيه و چين در مسكو نشستي سه جانبه برگزار كردند؛ نشستي كه گمانه‌زني‌ها در باب چرايي همزماني‌اش با آغاز مذاكرات تهران و واشنگتن به اوج رسيده بالاخص آنكه روسيه رسما اعلام كرده كه حاضر است نقش ميانجي ميان تهران و واشنگتن را ايفا كند. باتوجه به تحولات دومينوار اخير و با هدف ارزيابي و تحليل نتايج آغاز دور اول مذاكرات ميان ايران و امريكا به ميزباني مسقط روزنامه اعتماد با عبدالرضا فرجي‌راد، استاد ژئوپليتيك گفت‌وگو كرده است. فرجي‌راد در گفت‌وگو با «اعتماد» ضمن ابراز خوشبين بودن در باب به نتيجه رسيدن گفت‌وگوهاي ابتدايي ميان تهران و واشنگتن در مسقط بر اين باور است كه به احتمال بالا چنانچه فرآيند گفت‌وگوها در مسير مثبتي قرار بگيرد، نمايندگان ايران و امريكا مذاكرات مستقيم را نيز تجربه خواهند كرد. مشروح گفت‌وگو در ادامه مي‌آيد:
به باور شما دليل تاكيد دونالد ترامپ رييس‌جمهور امريكا بر مذاكرات مستقيم با ايران آن هم در شرايطي كه تهران بارها بر رايزني غيرمستقيم تاكيد دارد، چيست؟ آن‌هم در نشستي با حضور نخست‌وزير اسراييل كه گفته مي‌شود سفري شتاب‌زده به كاخ سفيد داشته است؟
به باورم ترامپ در نشست خبري با نتانياهو ادعاي درستي را مطرح كرده است. از طرفي ديگر مقام‌هاي جمهوري اسلامي ايران نيز در مصاحبه‌هايي كه انجام دادند، بحث مذاكره مستقيم را به شكلي ضمني مطرح كردند هر چند تهران انجام رايزني مستقيم را منوط كرده به نتيجه‌بخش بودن گفت‌وگوهاي غيرمستقيم. مقام‌هاي رسمي كشورمان تاكيد داشته و دارند كه مذاكره غيرمستقيم طي يك يا دو جلسه برگزار شود. در چنين شرايطي اگر ترامپ يا نماينده‌هايش واقعا به دنبال اين هستند كه نگراني‌هايشان درباره مسائل هسته‌اي رفع شود و گفت‌وگوهاي برابر و منطقي با ايران شكل بگيرد، اين رايزني‌ها مي‌تواند به مذاكرات مستقيم تبديل شود. در‌نتيجه، هم ايران از اصلِ مذاكرات خبر داده بود و هم صحبت ترامپ درباره مذاكرات درست بود. دو روز پيش از ديدار نتانياهو ترامپ و رسانه‌اي شدن رايزني‌هاي غيرمستقيم، آقاي دكتر عراقچي اعلام كردند كه اسامي مطرح‌شده براي مذاكره با امريكا صحيح نيست و صرفا يك شايعه است. ايشان تاكيد كردند كه وزارت امور خارجه مسوول مذاكره با امريكاست، اين موضع‌گيري يعني شخص وزير مسووليت مذاكرات را عهده‌دار است. تحليلگران و كارشناسان نظام سياسي بايد متوجه باشند كه وقتي وزير امور خارجه مي‌گويد مسووليت مذاكرات برعهده اوست، اين به معناي آن است كه مذاكرات انجام خواهد شد. همان‌طور كه پيش‌تر هم گفتم، احتمال دارد يكي، دو جلسه اول رايزني‌ها به‌صورت غيرمستقيم برگزار شود تا طرف ايراني اطمينان حاصل كند كه خواسته‌هاي امريكا غيرمعقول نيست و هدف‌شان ازبين بردن كامل برنامه هسته‌اي ايران نخواهد بود. اگر چنين خواسته‌اي مطرح نشود، مسير براي مذاكرات مستقيم هموار خواهد شد. ذكر اين نكته اهميت دارد كه آقاي ترامپ نيز شب گذشته تاكيد كرد كه «ما فقط نمي‌خواهيم ايران به سلاح هسته‌اي دست پيدا كند.» در باب اينكه چرا ترامپ در حضور نتانياهو از رايزني با تهران گفت بايد گفت موضع اخير رييس‌جمهوري امريكا نوعي شكست براي آقاي نتانياهو قلمداد مي‌شود؛ چراكه او از بوداپست توسط ترامپ احضار شد تا رييس‌جمهور امريكا به او اعلام كند كه شنبه، مذاكرات سطح بالايي با ايران انجام خواهد شد. در واقع به او گفته شد كه صرفا مطلع باشد و سعي نكند در مسير مذاكرات سنگ‌اندازي كند.
ارزيابي شما از رويكرد احتمالي اسراييل چيست؟ رسانه‌هاي امريكايي-عبري به شكلي برجسته به سكوت سنگين نتانياهو اشاره كرده و نوشته‌اند كه نخست‌وزير اسراييل دست خالي بازگشت، با توجه به معادلات حاكم اين تحليل تا چه اندازه قابل اعتنا است؟
به‌واقع، من پيام مثبتي از موضع‌گيري دونالد ترامپ در حضور نتانياهو دريافت مي‌كنم. اينكه قرار بود آقاي نتانياهو هفته آينده به واشنگتن دي‌سي سفر كند، اما در حالي كه در يك سفر رسمي به بوداپست، مجارستان بود، طي تماسي تلفني از كاخ سفيد از او خواسته شد كه سفرش را به تعويق نيندازد و مستقيما از بوداپست به واشنگتن دي‌سي برود، نشان مي‌دهد كه امريكايي‌ها مي‌خواستند پيش از آغاز مذاكرات با ايران در عمان، هماهنگي‌هايي را با اسراييل انجام دهند. پس از آن نيز، كنفرانس مطبوعاتي مفصل‌تري كه برنامه‌ريزي شده بود، لغو شد تا نتانياهو بيش از اين صحبت نكند و فرصت كمتري براي تاثيرگذاري بر افكار عمومي داشته باشد. در همين كنفرانس مطبوعاتي كوتاه و مديريت‌شده، تلاش شد تا فضا كنترل شود و مانع از تخريب ذهنيت عمومي نسبت به مذاكرات توسط نتانياهو شود. در واقع، همان‌طور كه برخي رسانه‌ها و كاربران اسراييلي هم اشاره كردند، در اين سفر نتانياهو «تحقير» شد و به نوعي، به اعتقاد من، فعلا چاره‌اي جز منتظر ماندن ندارد تا وزير خارجه ايران با نماينده ارشد ترامپ گفت‌وگو كند و ببيند به چه نتايجي خواهند رسيد.
فارغ از شكل مذاكرات، نتايج گفت‌وگوها را كه از روز شنبه در مسقط آغاز مي‌شود را چگونه ارزيابي مي‌كنيد؟ ضمن آنكه تجربه دولت اول دونالد ترامپ نشان از آن دارد كه او احتمالا خواسته‌هاي جاه‌طلبانه‌اي را در قبال ايران مطرح خواهد كرد؟
تصور من اين است كه در واقع اين مذاكرات مي‌تواند نتيجه‌بخش باشد يا دست‌كم مي‌توانم اين ادعا را داشته باشم كه احتمال بالايي براي ادامه مذاكرات و تبديل آن به مذاكرات مستقيم وجود دارد. به عبارت ديگر، واقعيت اين است كه نه ايران به دنبال درگيري است و نه امريكا. امريكا نتانياهو را به خوبي مي‌شناسد و همان توييت جنجالي كه توسط ترامپ درباره نتانياهو بازنشر شد درواقع نشان‌دهنده ديدگاه ترامپ و برخي از نزديكانش نسبت به نخست‌وزير اسراييل است. اين نشان مي‌دهد كه اسراييل مي‌تواند در مسير مذاكرات ايران و امريكا سنگ‌اندازي كند.
در شرايط كنوني منطقه آرايش نظامي به خود گرفته، حال تصور كنيد كه ايران از خطوط قرمز ترسيمي خود به واسطه غيرمنطقي بودن خواسته‌هاي امريكايي‌ها عقب‌نشيني نكرده يا خواسته‌هاي ايالات‌متحده حداكثري و جاه‌طلبانه باشد و بدين طريق مانعي در برابر رايزني‌ها ايجاد شود، به باور شما آيا اسراييل قادر است ترامپ را كه ظاهرا خود را مخالف جنگ‌طلبي جلوه داده به ماجراجويي پرهزينه وادارد؟
ترامپ كاملا آگاه است كه اگر مذاكرات با ايران به نتيجه نرسد، با توجه به هياهويي كه در منطقه ايجاد كرده، بايد با ايران وارد درگيري شود. اما واقعيت اين است كه اين درگيري، درگيري‌اي نيست كه امريكا بتواند آن را به‌راحتي كنترل كند و نتايج آن نيز نامشخص خواهد بود. در حال حاضر، ترامپ تلاش كرده با مساله تعرفه‌ها قيمت نفت را از حدود ۷۵ دلار به زير ۶۵ دلار كاهش دهد؛ اين موضوع براي شخص او در داخل امريكا يك موفقيت محسوب مي‌شود، چون منجر به كاهش قيمت بنزين، كاهش قيمت اجناس و درنهايت كاهش تورم مي‌شود. ترامپ كسي نيست كه بخواهد وارد يك درگيري شود، مخصوصا اگر بداند كه نتيجه رويارويي افزايش قيمت نفت به بالاي ۱۰۰ دلار و نارضايتي عمومي خواهد بود. او به دنبال توافق با ايران است، توافقي كه بتواند آن را رسانه‌اي كند و به يك شوي نمايشي بزرگ تبديل كند. هدف ترامپ اين است كه اين توافق را يك پيروزي بزرگ براي خود جلوه دهد و بگويد كه بايدن احمق نتوانست با چهار سال تلاش آن را انجام دهد، اما او در عرض چند ماه موفق به انجامش شده است. ما بايد اين موضوع را از منظر روانشناسي و با لحاظ كردن شخصيت ترامپ در‌نظر بگيريم؛ براي او بسيار مهم است كه يك پيروزي بزرگ و قابل نمايش در برابر افكار عمومي ترسيم كند. اما درمورد نكته‌اي كه در باب خواسته‌هاي جاه‌طلبانه ترامپ از ايران مطرح كرديد هم بايد بگويم كه من بعيد مي‌دانم امريكا خواسته حداكثري داشته باشد چرا كه اگر قرار بود ترامپ خواسته نامعقولي داشته باشد آقاي ويتكاف، نماينده ترامپ رياست هيات امريكايي را برعهده نمي‌گرفت. رييس‌جمهور امريكا هيچ‌گاه مدعي نشده كه چه درخواست‌هاي عمده‌اي را از طرف ايراني دارد. بنابر آنچه كه در نامه او در رسانه‌ها منتشر شده عمدتا بر مساله هسته‌اي تاكيد كرده و اينكه اجازه نخواهد داد تهران به سلاح هسته‌اي دست يابد. مساله مهم اين است. از سوي ديگر، مقامات ايراني همواره اعلام كرده‌اند كه ايران به‌دنبال دستيابي به سلاح هسته‌اي نيست. بنابراين، اگر هر دو طرف بر همين موضع باقي بمانند، راه براي ادامه گفت‌وگوها همچنان باز خواهد بود.
به باور شما در صورت به نتيجه رسيدن دور اول مذاكرات، دونالد ترامپ در قبال پذيرش هر نوع توافق احتمالي خود با تهران حاضر است چه امتيازاتي را به نتانياهو اعطا كند؟
توجه داشته باشيد كه وقتي ترامپ رييس‌جمهور شد، نتانياهو به خوبي مي‌دانست كه ترامپ علاقه‌اي به او ندارد، به همين دليل، سعي كرد در برابر ترامپ رفتاري محتاطانه داشته باشد. برخلاف آقاي بايدن، كه نتانياهو در مقابل او ايستادگي مي‌كرد، ترامپ شخصيتي دارد كه با يك جمله يا يك سخنراني، طرف مقابلش را تخريب مي‌كند. نتانياهو اكنون در موقعيت متزلزلي قرار دارد. با يكي، دو مصاحبه، جايگاه او تضعيف مي‌شود و در داخل اسراييل نيز وضعيت پايداري ندارد. به اعتقاد من، نتانياهو تمام تلاش‌هاي خود را تاكنون انجام داده است. پيش از ديدار روز دوشنبه با امريكا نيز، رسانه‌هاي اسراييلي اسنادي منتشر كردند و مدعي شدند كه ايران حدود پانصد ميليون دلار به رهبران حماس و فلسطين كمك كرده تا عمليات هفته هفتم اكتبر را ترتيب دهند. با اين حال، ترامپ براي ورود به مذاكرات با ايران تحت‌تاثير اين شانتاژها قرار نمي‌گيرد. درست است كه مدعي شد ايران در مساله هفتم اكتبر نقش داشته، اما حمايت ايران از فلسطيني‌ها موضوعي واضح است. نتانياهو بسيار تلاش كرد تا با فكت‌ها و گزارش‌هاي ادعايي، ترامپ را تحت‌تاثير قرار دهد، اما درنهايت ترامپ مسير خود را رفت و نماينده‌اي براي مذاكره با ايران تعيين كرد.
نكته مهم اين است كه نماينده موردنظر او براي ديدار با آقاي عراقچي استيو ويتكاف است نه چهره‌هايي مانند آقاي روبيو كه هم‌سو با اسراييل هستند و موضعي تند عليه ايران دارند. روبيو شخصي است كه به‌صراحت از حمله نظامي به ايران حمايت كرده، اما ترامپ كسي را انتخاب كرده كه از نزديكان مورد اعتماد خودش است و مي‌تواند برداشت‌هاي دقيق‌تري از فضاي مذاكره به او منتقل كند. در واقع، مي‌توان گفت كه در ميان تيم ترامپ، تنها كسي كه تاكنون مواضعي نسبتا مثبت درباره گفت‌وگو با ايران داشته، همين فرد است. او نيز خواهان به نتيجه رسيدن مذاكرات و جلوگيري از هرگونه درگيري در منطقه خاورميانه است.
به عنوان سوال آخر، برگزاري نشست سه‌جانبه نمايندگان ايران، روسيه و چين در مسكو در آستانه برگزاري مذاكرات ايران و امريكا را چگونه ارزيابي مي‌كنيد؟
توجه داشته باشيد كه در اين مورد دو نكته اهميت دارد؛ اول اينكه در شرايط كنوني، هيچ‌كدام از كشورهاي همسايه ايران چه عربي و چه غيرعرب مايل به آغاز جنگ نيستند. در عين حال، بسياري از آنها نيز علاقه‌مند نيستند كه مذاكرات مستقيمي ميان ايران و امريكا شكل بگيرد. در راس اين بازيگران، اسراييل قرار دارد و البته تعداد كشورهايي كه چنين نظري دارند كم نيستند؛ هرچند من از ذكر نام آنها خودداري مي‌كنم. بنابراين بايد بدانيم كه به نتيجه نرسيدن مذاكرات ميان ايران و امريكا، برخي از كشورهاي منطقه را نه‌تنها ناراحت نمي‌كند، بلكه برايشان خوشايند است. اين كشورها نه جنگ مي‌خواهند، نه صلح كامل؛ آنها ترجيح مي‌دهند ايران همچنان تحت فشار و تحريم باقي بماند. دليلش اين است كه به نتيجه رسيدن گفت‌وگوها ميان ايران و امريكا، به‌ويژه پس از حوادث اخير در غزه، لبنان، عراق و سوريه، باعث افزايش وزن ژئوپليتيكي ايران خواهد شد و اين مساله به مذاق بسياري از رقباي ايران خوش نمي‌آيد. آنها نمي‌خواهند ايران كه تاحدودي وزن ژئوپليتيكش در پي آن حوادث كاهش يافته، مجددا جايگاه خود را بازپس بگيرد.
نكته دوم اين است كه مذاكراتي كه در مسكو انجام مي‌شود، كاملا اتفاقي و بدون هماهنگي قبلي بوده و از پيش تعيين شده نيستند كه بخواهد پيش‌زمينه‌اي براي مذاكرات در مسقط باشد. ايران از قبل اعلام كرده بود كه مشورت‌هايي با طرف‌هاي اروپايي، چين و روسيه انجام داده و خواهد داد. در واقع، زماني كه ايران تصميم گرفت وارد مذاكره با امريكا شود، لازم بود كه با چين و روسيه كه از اعضاي گروه 1+5 هستند و برخي از آنها دوستان راهبردي ايران به‌حساب مي‌آيند مشورت كند. فارغ از آن بعد از مذاكرات مسكو، گفت‌وگوهايي نيز با طرف‌هاي اروپايي صورت خواهد گرفت، چراكه پس از دور دوم مذاكرات، نماينده اروپا به طرف ايراني متذكر شد كه بدون مذاكره مستقيم ميان ايران و امريكا، اروپا قادر به پيش‌بردن هيچ طرحي نخواهد بود. به‌عبارتي، اكنون كه مذاكرات ميان ايران و امريكا در مسقط در حال برگزاري است، من معتقدم كه گفت‌وگوهاي ايران با اروپا نيز مي‌تواند روند بهتري پيدا كند؛ به‌ويژه اينكه پس از مذاكرات روز شنبه، شرايط شفاف‌تر و مسير روشن‌تري ترسيم خواهد شد. اگر مذاكرات مستقيم شود، اين گفت‌وگوها مي‌توانند به‌سمت جلو حركت كنند و همچنين اميدواري بيشتري نسبت به جلوگيري از بروز تنش و بحران فراهم شود.