محسن رضايي: ما به‌دنبال جنگ نيستيم ولي در «مقابله به مثل» كوتاه نخواهيم آمد، چه صدام باشد، چه ترامپ چه ملكه!
سارا معصومي
«با ايران بازي نكنيد»، انگليسي‌ها اين هشدار محمدجواد ظريف، وزير خارجه ايران در نيويورك را جدي نگرفتند و درنهايت شامگاه جمعه بود كه توقيف نفتكش انگليسي به سرخط اخبار بين‌المللي تبديل شد. انگليسي‌ها ابتدا خبر را در خوف و رجا پيگيري كردند تا اينكه اطلاعيه روابط عمومي نيروي دريايي سپاه پاسداران انقلاب اسلامي حجت را بر همه تمام كرد. در اين اطلاعيه آمده بود: «عصر جمعه ۲۸ تير يك فروند نفتكش انگليسي با نام
«stena impero» هنگام عبور از تنگه هرمز به علت رعايت نكردن قوانين و مقررات بين‌المللي دريايي بنا به درخواست سازمان بنادر و دريانوردي استان هرمزگان، توسط يگان شناوري منطقه يكم نيروي دريايي سپاه توقيف شد.» خبر توقيف نفتكش انگليسي درست در ساعاتي منتشر شد كه ايران و امريكا جدال تازه‌اي را در تنگه هرمز تجربه مي‌كردند. چند ساعت پيش از توقيف نفتكش بريتانيايي دونالد ترامپ، رييس‌جمهور ايالات‌متحده امريكا ادعا كرده بود كه نيروهاي امريكايي پهپادي ايراني را هدف قرار داده‌اند و اين درحالي بود كه ايران با انتشار تصاويري از ناو امريكايي كه توسط همان پهپاد مدنظر امريكا گرفته شده بود، اثبات كرد كه رييس‌جمهور امريكا بلوف مي‌زند. در اين گير و دار خبر توقيف نفتكش انگليسي توسط ايران عملا بلوف دونالد ترامپ و انكار ايران را به خبري قديمي تبديل كرد. براساس اطلاعات اوليه، نفتكش «استينا ايمپرو» كه در حال حركت با پرچم انگليس به سمت عربستان‌سعودي بوده ناگهان تغيير مسير داده و به سمت ايران هدايت شده است. مبدا حركت اين كشتي بندر «الفجيره» در امارات است و قرار بوده طبق برنامه روانه «الجبيل» در عربستان‌سعودي شود.
«چشم در برابر چشم، ايران اقدام بريتانيا در جبل‌الطارق را در خليج‌فارس تلافي كرد.» عبارت‌هايي از اين جنس بلافاصله براي توصيف اقدام ايران در توقيف نفتكش انگليسي مورد استفاده رسانه‌ها قرار گرفت، اما داستان از چه قرار بود؟ روز پنجشنبه 13 تير ماه بود كه دولت محلي جبل‌الطارق اعلام كرد، نيروي دريايي انگليس نفتكش «گريس-۱» را كه حامل نفت خام ايران بوده توقيف كرده است. به ادعاي انگليسي‌ها كه ايران آن را رد كرده مقصد اين نفتكش «پالايشگاه بانياس» در سوريه بوده و به همين دليل ناقض تحريم‌هاي اتحاديه اروپا عليه سوريه بوده است. در حالي كه ايران تاكنون چندين‌بار سفير بريتانيا در تهران را فراخوانده و اسناد و مدارك لازم درباره مقصد نهايي نفتكش را هم ارايه كرده است اما دولت محلي جبل‌الطارق روز جمعه براي چندمين‌بار مدت زمان توقيف نفتكش ايراني را تمديد كرد. تهران مي‌گويد، بريتانيا به دستور امريكا و به منظور همراهي با تحريم‌هاي يكجانبه واشنگتن عليه تهران نفتكش حامل نفت ايران را تحريم كرده است.
واكنش انگليسي
تشكيل جلسه فوري كميته اضطراري دولت و توصيه لندن به كشتي‌هاي انگليسي براي دوري از تنگه هرمز نخستين واكنش‌هاي بريتانيا نسبت به توقيف نفتكش آنها توسط ايران بود. جرمي هانت، وزير خارجه بريتانيا كه اين روزها تلاش مي‌كند كرسي نخست‌وزيري را از رقيب ديگر خود بوريس جانسون بربايد و جانشين ترزا مي شود، تاكنون بيشترين اظهارنظرها را درباره توقيف اين نفتكش داشته است. اظهارنظرهاي جرمي هانت آميخته‌اي از هشدار و تهديد البته با چاشني احتياط به منظور پرهيز از متشنج كردن بيشتر فضا بود. عكس‌العملي محاسبه شده و قدرتمندانه، وعده‌اي بود كه هانت به انگليسي‌ها در پاسخ به توقيف نفتكش‌شان توسط ايران داد. جرمي هانت كه گويا توقيف نفتكش ايراني توسط بريتانيا در جبل‌الطارق را از ياد برده بود به ايراني‌ها هشدار داد كه تهران بزرگ‌ترين بازنده محدود شدن آزادي كشتيراني خواهد بود. او همچنين از گفت‌وگو با مايك پمپئو همتاي امريكايي و احتمال گفت‌وگو با محمدجواد ظريف وزير خارجه كشورمان در اين باره خبر داد. هانت كه كشورش تلاش‌هاي ديپلماتيك پيدا و پنهان تهران براي رفع توقيف از نفتكش حامل نفت خود در دو هفته گذشته را ناديده گرفته است در پاسخ به خبرنگاران ادعا كرد كه لندن براي حل اين اختلاف به دنبال گزينه نظامي نيست. جرمي هانت در بخش‌هايي از سخنان اوليه خود
تحت تاثير اخبار فضاي مجازي از توقيف دو كشتي بريتانيايي توسط ايران ابراز نگراني كرده بود كه در اندك فاصله زماني مشخص شد كشتي دوم مدنظر او و برخي كاربران مجازي «مصدر» نام داشته كه در چارچوب ماموريت جاري گشتي‌هاي نيروهاي مسلح در منطقه خليج‌فارس صرفا نسبت به ضرورت دريانوردي بي‌ضرر و رعايت مقررات زيست محيطي توجيه شده و ادامه مسير داده است. هانت چند ساعت پس از اين ماجرا روز شنبه در پيام توييتري خود نوشت: «اقدام روز جمعه در خليج (فارس)، نمايانگر علائم نگران‌كننده‌اي است مبني بر اينكه پس از اقدام قانوني جبل‌الطارق در توقيف نفتي كه عازم سوريه بود، احتمالا ايران، مسير خطرناك رفتار غيرقانوني و ثبات‌زدا را برگزيده است. همان‌طور كه در واكنش روز گذشته خود اعلام كردم، واكنش ما حساب شده اما قدرتمند خواهد بود. ما به دنبال يافتن راهي براي حل موضوع گريس-1 هستيم اما ايمني كشتيراني خود را نيز تضمين خواهيم كرد.» همزمان با اين اظهارنظر هانت، رويترز به نقل از وزارت خارجه انگليس اعلام كرد كه در اعتراض به توقيف نفتكش اين كشور در آب‌هاي خليج‌فارس، كاردار سفارت ايران را احضار كرده است.
ناامني براي همه، امنيت براي همه
اقدام ايران در توقيف نفتكش انگليسي موجي از پيش‌بيني‌ها و تحليل‌ها را به دنبال داشت. لبه تيز اين تحليل‌ها اقدام تهران را اشتباه محاسباتي خواند و ادعا كرد كه ايران با اين گام بريتانيا را كه عضوي از برجام است به دامان دونالد ترامپ انداخت. در نگاه معتدل‌تر به دلايل اين اقدام ايران، برخي كارشناسان تاكيد كردند كه تهران از چند حوزه تحت‌فشار اقتصادي، سياسي و امنيتي قرار دارد و طبيعتا نمي‌توان از كشوري در قد و اندازه ايران انتظار انفعال را داشت. به گزارش «اعتماد»، تير نخست به رابطه دوجانبه تهران و لندن زماني زده شد كه بريتانيا بر تداوم توقيف نفتكش حامل نفت ايران اصرار ورزيد و اين اصرار مشخص كرد كه ادعاي تهران درباره تبعيت لندن از تحريم‌هاي امريكا بر ايران درست بوده است. در حالي كه بريتانيا به عنوان عضوي از تروييكاي اروپايي حاضر در برجام در وفاي به تعهدات برجامي در يك سال و اندي گذشته از خروج امريكا از برجام قصور داشته حركت لندن در مسير رعايت تحريم‌هاي فرامرزي امريكا كاسه صبر ايران را لبريز كرد. تهران از يك‌سو با بازگشت تحريم‌هاي امريكا فشار اقتصادي را تجربه مي‌كند از يك سو شاهد تبديل شدن اطرافش به انباري از تجهيزات امريكايي و پايگاهي از سربازان اين كشور است و از سوي ديگر با خلف وعده همراهاني در برجام روبه‌رو شده كه با زبان بي‌‌زباني مي‌گويند بدون امريكا نمي‌توانيم. اقدام ايران در توقيف نفتكش انگليسي پس از آن انجام شد كه تهران مدت زمان كافي براي آزادسازي نفتكش حامل نفت خود در جبل‌الطارق را به انگليسي‌ها داد اما با بي‌عملي آنها روبه‌رو شد. آيا سطح تنش به وجود آمده در غرب آسيا به‌خصوص خليج‌فارس و منطقه تنگه هرمز باتوجه به تعدد بازيگران در اين منطقه قابل كنترل است؟ دست بازيگران دولتي و غيردولتي كه تهران و واشنگتن را به سمت جنگ پيش مي‌برند تا چه اندازه پرتر از پيش شده است؟ آيا در چنين فضاي متشنجي ديگر برجام و نجات آن موضوعيتي براي اروپايي‌ها دارد؟ پاسخ به هيچ كدام از اين سوال‌ها در جهاني كه دونالد ترامپ، رييس‌جمهور امريكاست، آسان نيست. برخي تحليلگران مي‌گويند، سياست تشديد تنش
دو لبه دارد؛ يا جنگ يا مذاكره. به نظر مي‌رسد كه اين تحليل در جهاني قابل استفاده است كه دونالد ترامپ را در راس هرم قدرت تصميم‌گيرنده در امريكا نداشته باشد. برآيند اتفاق‌هايي كه در يك سال و سه ماه گذشته از خروج امريكا از برجام رخ داده، نشان مي‌دهد كه نه فقط ايران بلكه ديگر بازيگران اروپايي، امريكايي و حتي چين و روسيه در حال راه رفتن روي يك بند باريك هستند. تحولات خليج‌فارس نشان داده كه روزگار بازي برد من و باخت بقيه در عالم سياست گذشته است. ناامن‌سازي آبراه‌هاي بين‌المللي براي نقل و انتقال نفت ايران به ناامن شدن اين فضا براي همه منتهي خواهد شد. مي‌توان پيام تحركات اخير ايران در خليج‌فارس را اين‌گونه خلاصه كرد:
يا همه مي‌بريم، يا همه مي‌بازيم.
پايان دوره صبر راهبردي در برابر اروپا
هزينه‌سازي براي امريكا بابت سياست فشار حداكثري.
دست خالي پاي ميز مذاكره نمي‌نشينيم.
همراهي با امريكا براي متحدانش (مانند بريتانيا) هزينه دارد.
همزمان ايران در مسير كاهش تعهدات برجامي تاكنون دو گام برداشته و در اين مسير جدي‌تر از آن است كه با مسكن‌هاي پيشنهادي فرانسه به عقب بازگردد. همزمان نگاهي به واكنش‌ها در فضاي مجازي به توقيف نفتكش ايراني نشان مي‌دهد كه افكار عمومي در ايران روزبه‌روز نسبت به اروپا بدبين‌تر از پيش مي‌شود. در فضاي بين‌المللي همه مي‌گويند جنگ نمي‌خواهيم و پنجره ديپلماسي همچنان نيمه اما باز است با اين همه جنگ اقتصادي كه دونالد ترامپ عليه مردم ايران به راه انداخته زماني كه با همراهي كشوري چون بريتانيا كه عضو برجام است، توأمان شود نه تنها گره‌گشا نيست كه بر آتش معركه مي‌افزايد. ايران مي‌گويد، همان‌گونه كه چند دهه مسووليت تامين امنيت تنگه هرمز و خليج‌فارس را برعهده داشته همچنان از عهده اين مهم برخواهد آمد به شرط آنكه بازيگران غيرمنطقه‌اي از فرسنگ‌ها آن سوتر با ناامن كردن تنگه هرمز روياي تسليم ايران در برابر فشارها را در سر نداشته باشند. خبر اعزام نيروهاي امريكايي به عربستان تنها يكي از زنجيره دومينويي بود كه واشنگتن براي تحريك يا به ظن خود ترساندن ايران منتشر كرد؛ زنجيره‌اي از اقدام‌هايي كه با شعار انتخاباتي دونالد ترامپ مبني بر اينكه امريكا پليس جهان نيست و مي‌خواهيم از غرب آسيا به خانه بازگرديم در تضاد كامل است.
نگراني بين‌المللي از تنش در خليج‌فارس
«آنتونيو گوترش» دبيركل سازمان ملل نگراني خود از رويدادهاي اخير در تنگه هرمز را ابراز داشت. او بر ضرورت احترام به نيازهاي دريانوردي در تنگه هرمز تاكيد كرد و از تمامي طرف‌ها خواست تا از خود خويشتنداري نشان داده و از اقداماتي كه به تشديد تنش‌ها منجر مي‌شود، خودداري كنند.
«ديميتري پوليانسكي» نماينده روسيه در سازمان ملل در جمع خبرنگاران گفت كه روسيه درباره اخبار منتشر شده درباره توقيف يك نفتكش انگليسي در تنگه هرمز نگران بوده و خواستار كاهش تنش‌ها شد.
«دونالد ترامپ» رييس‌جمهور امريكا شامگاه جمعه گفت كه با دولت انگليس درباره توقيف نفتكش اين كشور توسط ايران گفت‌وگو خواهد كرد. ترامپ در ادامه سخنانش مدعي شد كه ايران در حال حاضر در مشكل بزرگي قرار دارد و اقتصاد آنها در حال خُرد شدن است. ترامپ ادعا كرد كه رفتارهاي ايران نشان مي‌دهد درباره ايران و مشكلاتي كه اين كشور درست مي‌كند حق با
او بوده است.
آلمان از ايران خواست كه هر چه سريع‌تر نفتكش انگليسي را آزاد كند. در بيانيه‌اي كه وزارت خارجه آلمان منتشر كرده، توقيف كشتي كه به‌زعم آنها كشتي تجاري بوده در خليج‌فارس به‌شدت محكوم شده است. آلمان با اعلام اينكه تنش بيشتر در منطقه بسيار خطرناك خواهد بود، با شريك انگليسي خود اعلام همبستگي كرده است.
وزارت خارجه فرانسه با اشاره به توقيف نفتكش انگليسي «استينا ايمپرو» در آب‌هاي خليج‌فارس از افزايش تنش‌ها در اين منطقه ابراز نگراني كرد.
وزارت خارجه فرانسه همچنين گفته، توقيف نفتكش انگليسي از سوي ايران به تلاشها براي كاهش تنش‌ها در منطقه آسيب مي‌زند. دولت پاريس ضمن ابراز همبستگي با دولت لندن از ايران خواسته اين نفتكش انگليسي را آزاد كند.
وزارت امور خارجه هلند از توقيف نفتكش انگليسي در تنگه هرمز به‌شدت ابراز نگراني كرد. در اين بيانيه آمده است: «آزادي ناوبري بدون محدوديت، از اهميت فوق‌العاده‌اي برخوردار بوده و ايران بايد فورا كشتي و خدمه آن را آزاد كند. هلند در كنار بريتانيا است.»
«پني موردانت» وزير دفاع انگليس مدعي شد، نفتكش انگليسي «Stena Impero» در محدوده آب‌هاي عمان حركت مي‌كرده و اقدام تهران نسبت توقيف آن عملي خصمانه است.
«تام تاگندهت» رييس كميته خارجي مجلس عوام انگليس تاكيد كرد كه استفاده از راه‌حل نظامي در اين بحران رو به افزايش «به‌شدت غيرهوشمندانه» است، زيرا اين نفتكش به بندري منتقل شده كه از حفاظت نظامي خوبي برخوردار است. او در ادامه گفت: «در صورت انتقال اين نفتكش به «بندرعباس» كه پايگاه نظامي مهم ايران است، من فكر مي‌كنم استفاده از گزينه‌هاي نظامي به‌شدت غير هوشمندانه خواهد بود.»
«مايا كوتسيانچيچ» سخنگوي مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا در بيانيه‌اي گفت كه توقيف كشتي از سوي ايران در تنگه هرمز موجب نگراني عميق است. مايا كوتسيانچيچ در ادامه اين بيانيه اظهار داشت كه باتوجه به وضعيت كنوني منطقه، اين اقدام خطر تنش‌هاي بيشتر را به همراه دارد و به تلاشها جهت يافتن راهي براي حل تنش‌هاي كنوني لطمه مي‌زند.
«رابرد اشلي» فرمانده ارشد اطلاعات ارتش امريكا گفت، «توقيف نفتكش انگليسي از جانب نيروهاي ايران، اقدامي بود كه پس از توقيف نفتكش ايراني در جبل‌الطارق قابل پيش‌بيني بود. دو طرف در شرايطي هستند كه به دنبال اقداماتي ذاتا متقابل مي‌گردند و اگرچه هيچ‌يك به دنبال جنگ نيستند اما در عين حال به دنبال قدرت‌نمايي هستند.»
روزشمار تنش‌هاي سه ماه گذشته
۲۲ /2: انفجار چهار نفتكش در بندر فجيره امارات
۲۴ /2: حمله پهپادي حوثي‌ها به خط لوله نفت كليدي شرق به غرب عربستان
۲۳ /3: حمله به يك نفتكش ژاپني و يك نفتكش نروژي در درياي عمان، همزمان با ديدار تاريخي رهبران ژاپن و ايران
۲۹ /3: حمله راكتي به ساختمان دفاتر شركت‌هاي نفتي بين‌المللي در بصره عراق
۳۰ /3: سرنگوني پهپاد جاسوسي امريكا توسط سپاه در تنگه هرمز
1 /4: بمب‌گذاري خط لوله پالايشگاه بانياس سوريه و اختلال در صادرات نفت ايران
۳ /4: تحريم پنج فرمانده مناطق عملياتي سپاه در خليج‌فارس
۱۲ /4: نگراني وزير نفت ايران از توقيف نفتكش ايراني كه براي تعمير و با درخواست كمك به جده عربستان رفته بود
۱۳ /4: توقيف نفتكش ايراني گريس-۱ در جبل‌الطارق
۲۰ /4: طرح ادعاي «تلاش ناكام سپاه براي توقيف يك نفتكش بريتانيايي» از طرف مقام‌هاي امريكايي
۲۳ /4: توقيف نفتكش رياح توسط سپاه با طرح اتهام قاچاق سوخت
۲۷ /4: ادعاي ترامپ درباره سرنگوني يك پهپاد سپاه پس از نزديكي آن به ناو امريكايي، تكذيب آن از طرف ايران
۲۸ /4: توقيف نفتكش بريتانيايي استينا ايمپرو توسط سپاه با ادعاي «نقض قوانين دريانوردي»
نااميدي هانت،تذكر ظريف
جرمي هانت، وزير خارجه بريتانيا در تماسي تلفني با جواد ظريف درباره توقيف نفتكش انگليسي با او گفت‌وگو كرد. جرمي هانت در گزارشي توييتري با بيان اينكه مأيوس شده نوشت، در حالي كه ظريف هفته گذشته به او اطمينان داده بود كه خواهان كاهش تنش‌هاست، اما آنها كاملا برخلاف گفته‌شان عمل كردند. هانت افزود كه «اگر به دنبال راه‌حلي هستيم ملاك عمل است نه حرف و تاكيد كرد كه دريانوردي بريتانيا بايد محافظت شود.» به گزارش وزارت خارجه كشورمان، محمدجواد ظريف در اين گفت‌وگو يادآور شد: «برخلاف اقدام غيرقانوني انگليس در توقيف كشتي حامل نفت ايران، اقدام ايران براساس درخواست سازمان بنادر و كشتيراني باتوجه به تخلف كشتي انگليسي از مقررات صورت گرفته است و بايد از مجاري حقوقي و قانوني پيگيري شود.» طرفين در اين گفت‌وگو بر يافتن راه‌حل‌هاي قانوني و پرهيز از افزايش تنش تاكيد كردند.