سارا معصومي
«سفري براي كاهش تنش» اين عنواني است كه رسانه‌هاي غربي با آن نخستين حضور «جوسب بوررل» مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا در تهران را توصيف كردند. حضور جانشين فدريكا موگريني در تهران كمتر از 24 ساعت طول كشيد اما اظهارات او در جمع محدودي از خبرنگاران پيش از ترك ايران، همزمان كه بارقه‌هايي از اميد براي حفظ توافق هسته‌اي را ايجاد كرد بار ديگر نشان داد كه اتحاديه اروپا به عنوان يك مجموعه حاضر در مذاكرات هسته‌اي با ايران هيچ توان خاصي در چنته براي حفظ برجام ندارد. در حالي كه تهران مي‌گويد ابتكارهايي را از دل برجام براي حفظ اين توافق به اروپا پيشنهاد داده و جلسات كارشناسي ميان هيات‌هاي ايران و 1+4 هم ادامه دارد، اما حقيقت ماجرا اينجاست كه هر دو طرف تصميم گرفتند با تفاسير خود در ماده 36 برجام متوقف بمانند و به گفت‌وگو هر چند به شكل نمادين آن فرصت بيشتري بدهند. «جوسب بوررل» در سال نو ميلادي ماراتن جديدي را براي حفظ توافق هسته‌اي همچنين كاستن از تنش در منطقه غرب آسيا آغاز كرده، اما موفقيت اين ماراتن به اراده سياسي در بروكسل بستگي دارد. در حالي كه تعدادي از رسانه‌هاي مكتوب داخلي روز گذشته ترجيح دادند روي ابراز تاسف بوررل از تعلل اروپا در قبال برجام مانور بدهند، اما در آن سوي مرزها، سخنان مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا مبني بر تلاش براي حفظ برجام و عدم حركت كردن سه كشور به سمت مكانيسم ماشه (بازگشت قطعنامه‌هاي شوراي امنيت عليه ايران) بازتاب بيشتري پيدا كرد.
«افزايش ثبات در منطقه همچنين افزايش اعتماد بازيگران اين منطقه به يكديگر» هدفي بود كه «جوسب بوررل» در جمع خبرنگاران از تلاش براي تحقق آن سخن گفت. در حالي كه چهره‌اي مانند فدريكا موگريني تا پيش از واگذاري كرسي رياست سياست خارجي اتحاديه اروپا به «جوسب بوررل» از برجام با عنوان دستاوردي امنيتي ياد مي‌كرد، جانشين او نيز در تهران رويكرد مشابهي را اتخاذ كرده و گفت: «امنيت و ثبات منطقه خاورميانه تاثير مستقيمي بر ثبات و امنيت اروپا دارد. تحولات اخير در منطقه در خصوص طرح صلح خاورميانه (معامله قرن) و تحولاتي كه در زمينه برجام رخ داد، اروپا را بر آن داشت تا با بازيگران منطقه‌اي وارد گفت‌وگو شويم.
بر اساس ترجمه خبرگزاري فارس، مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا در خصوص سفرهاي اخير خود به منطقه با هدف تضمين ثبات در اين منطقه گفت: «من به ايران سفر كردم، چون مساله ثبات بدون در نظر گرفتن ايران امكان‌پذير نيست. با وزير خارجه عربستان سعودي و امارات ديدار كردم. با رييس‌جمهور عراق گفت‌وگو كردم. امكان سفر به عراق وجود نداشت، زيرا نخست‌وزير اين كشور هنوز سوگند ياد نكرده است. هفته آينده به واشنگتن سفر مي‌كنم. تمامي اين گفت‌وگوها با هدف افزايش ثبات در منطقه صورت گرفته و در همين راستا قصد دارم جمعه اين هفته به واشنگتن سفر كنم. ما تمامي اين ارتباطات و تماس‌ها را برقرار كرديم تا بررسي كنيم كه چه اقدامي را مي‌توانيم براي ثبات‌بخشي به اين منطقه و ايجاد درك متقابل به كار گيريم همچنين ايجاد اعتماد كنيم».
وي در پاسخ به سوال خبرنگاران درباره مكانيسم حل اختلاف تصريح كرد: «اروپا قصد ندارد با فعال كردن مكانيسم حل اختلاف برجام به اين توافق پايان دهد، بلكه هدف اول، زنده نگه داشتن اين توافق است. اقدام كشورهاي اروپايي، انگليس، فرانسه و آلمان در فعال‌سازي فعال شدن مكانيسم حل اختلاف در برجام به مفهوم آن نيست كه اين كشور‌ها مي‌خواهند براي لغو اين توافق هسته‌اي به شوراي امنيت مراجعه كنند. تا جايي كه من مي‌دانم و با آنها در اين باره صحبت كرده‌ام، همه آنها تاييد كردند كه اين اقدامي براي پايان دادن به برجام نيست، بلكه براي زنده نگه داشتن اين توافق و زمان دادن به مذاكرات است.»
رييس سياست خارجي اتحاديه اروپا در خصوص تمايل سه كشور اروپايي براي تمديد جدول زماني مكانيسم حل اختلاف برجام گفت: «آنها موافق تمديد محدوديت‌هاي زماني معين شده در مكانيسم حل اختلاف برجام هستند.»
اين مقام عاليرتبه اروپا ضمن تاكيد بر لزوم تداوم بازرسي‌هاي آژانس از فعاليت‌هاي هسته‌اي ايران گفت: «مساله‌اي كه درباره آن با مقام‌هاي ايراني نيز صحبت كردم، اين بود كه بازرسي‌هاي آژانس بين‌المللي انرژي اتمي (از فعاليت‌هاي هسته‌اي ايران) بايد تداوم داشته باشد. آژانس تنها نهادي است كه مي‌تواند وضعيت واقعي تحولات هسته‌اي ايران را تاييد كند. ما انتظار گام‌هاي مثبت در زمينه فعاليت هسته‌اي ايران را داريم و ايران نيز انتظار دارد اتفاقات مثبتي در زمينه اقتصادي روي دهد و اين مساله‌اي است كه قصد داريم طي هفته‌هاي آتي يا بيشتر روي آن كار كنيم. هدف اول، زنده نگه داشتن اين توافق است و براي اين كار، هر دو طرف بايد به دنبال اجراي بهتر اين توافق باشند.»بوررل در پاسخ به سوال يكي از خبرنگاران درباره اينكه آيا اتحاديه اروپا نيز به دنبال گسترش برجام و گنجاندن موضوعاتي چون مساله موشكي در توافق با ايران است، گفت: «برخي به دنبال گسترش اين توافق هستند، اما اين موضوع به من به عنوان هماهنگ‌كننده اين توافق هسته‌اي، مربوط نمي‌شود. هماهنگ‌كننده توافق مسوول هماهنگ كردن توافق موجود است. اگر خواستار گسترش اين توافق هستيد، انجام دهيد اما هماهنگ‌كننده توافق مسووليت مديريت توافقي را دارد كه مورد تاييد قرار گرفته است.» مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا در بخش پاياني كنفرانس خبري خود در پاسخ به پرسشي درباره اينستكس و اينكه آيا اين سازوكار مالي مي‌تواند مساله فروش نفت را هم پوشش بدهد يا خير؟ گفت: ما همه تلاش خود را مي‌كنيم كه از اينستكس نهايت استفاده را بكنيم اما تاكنون اين سازوكار مالي نتوانسته نقل و انتقال قابل توجهي را پيش ببرد.
بوررل و تلاش براي ريش‌سفيدي
خبرگزاري رويترز در گزارش بازتاب اظهارات بوررل مي‌نويسد: اواسط ژانويه بود كه سه كشور اروپايي حاضر در برجام به جوسپ بوررل اطلاع دادند كه مكانيسم حل و فصل اختلاف را فعال خواهند كرد. اين اطلاع به معناي آغاز دوره 15 روز نخست براي حل و فصل اختلاف ميان بازماندگان در برجام است، اما مشخص نيست كه آيا در ميدان عمل هم با توجه به آنكه ايران حقي براي اروپايي‌ها در راه‌اندازي اين مكانيسم قائل نيست، مي‌توان از آغاز شمارش معكوس 15 روزه سخن گفت. به گزارش «اعتماد» ايران اعتقاد دارد كه روند كاهش تعهدات برجامي در ارديبهشت ماه را براساس ماده 36 برجام آغاز كرده و همان زمان هم اين مساله را به بازماندگان در توافق در قالب نامه كتبي و مكالمه شفاهي اطلاع داده است. بر اين اساس ايران مي‌گويد اروپا به عنوان ناقض برجام نمي‌تواند از اقدام طبيعي ايران با استفاده از حق تعيين شده در برجام شكايت كند. در حالي كه جدال ميان ايران و سه كشور اروپايي حاضر در برجام برسر مكانيسم حل و فصل اختلاف ادامه دارد، چين و روسيه به عنوان دو كشور عضو توافق مخالفت خود را با اقدام اروپا در فعال‌سازي مكانيسم حل و فصل اختلاف اعلام كرده‌اند. در حالي كه بوررل مي‌گويد فعلا سه كشور اروپايي قصدي براي ارجاع پرونده ايران به شوراي امنيت در قالب ابلاغ شكايت ندارند، اما مشخص نيست كه سه كشور اروپايي تا چه زماني مي‌توانند در برابر فشارهاي تيم دونالد ترامپ، رييس‌جمهور امريكا مقاومت كنند به خصوص آنكه خبرهاي رسيده از واشنگتن حاكي از آن است كه كاخ‌سفيد دست به تهديد متحدان سنتي خود در اروپا براي همراه‌‍‌سازي آنها با خود در پروژه فشار حداكثري زده است. سفر روز جمعه بوررل به واشنگتن را مي‌توان در راستاي تلاش‌هاي اروپا در يك سال و نيم گذشته براي برقراري آتش‌بس ميان ايران و امريكا دانست. تلاش‌هايي كه امانوئل مكرون، رييس‌جمهور فرانسه در حاشيه آخرين نشست مجمع عمومي سازمان ملل متحد هم به كار گرفت تا شايد بتواند با ترتيب دادن ديداري ميان حسن روحاني و دونالد ترامپ، روساي جمهور ايران و امريكا كار را يكسره كند. با اين همه همزمان با توقف تلاش‌هاي مكرون به نظر مي‌رسد كه بوررل به دنبال ريش‌سفيدي در اين پرونده باشد.
تداوم عامل حياتي «نظارت»
كشورهاي اروپايي در يك‌سال گذشته از خروج امريكا از توافق هسته‌اي با ايران از كنار تداوم تعهد تهران به بندبند توافق هسته‌اي و قريب به 12 گزارش دوره‌اي آژانس بين‌المللي انرژي اتمي در تاييد اين پايبندي به سهولت عبور كردند و اين بي‌تفاوتي همزمان با عدم تحرك آنها در وفاي به عهد در برجام بود. تداوم اين روند از سوي اروپا به پايان صبر راهبردي تهران و آغاز كاهش تعهدات برجامي تهران از ارديبهشت ماه منتهي شد. از ارديبهشت ماه تاكنون اين اقدام‌هاي معكوس برجامي ايران اندك اندك در گزارش‌هاي دوره‌اي آژانس انعكاس پيدا كردند و حالا ناگهان كشورهاي اروپايي به فكر معيار قرار دادن اين گزارش‌ها افتاده و مي‌گويند آنچه در روند واكنش به اقدام تهران در پايان دادن به رعايت محدوديت‌هاي فني برجامي مهم است همين گزارش‌هاي آژانس خواهد بود. البته نكته‌اي كه هم جوسب بوررل و هم مديركل آژانس بين‌المللي انرژي اتمي به شكل همزمان بر آن تاكيد داشتند تداوم نظارت‌هاي آژانس بر برنامه هسته‌اي ايران بود.
روز گذشته رافائل ماريانو گروسي، مديركل آژانس بين‌المللي انرژي اتمي در گفت‌وگوي اختصاصي با يورونيوز ضمن تاييد كاهش تعهدات هسته‌اي ايران تاكيد كرد: گرچه اوضاع كمي غيرمعمول است، اما اين سازمان در ايران حضور دارد و تهران همكاري در بازرسي‌هاي را قطع نكرده است. گروسي در پاسخ به اين سوال كه كاهش تعهدات هسته‌اي ايران چه ميزان خطرناك است؟ گفت: «اين‌گونه بايد بگويم كه اوضاع كمي غيرمعمول است، بنابراين ما فعاليت‌هاي بازرسي خود را در اين رابطه ادامه مي‌دهيم. همكاري ايران به عنوان يك كشور تحت بازرسي قطع نشده است. ما آنجا هستيم، بازرسان ما آنجا هستند. آنها فعاليت‌هاي خود را انجام مي‌دهند كه بسيار مهم است. در عين حال، بازرسان ما تاييد كرده‌اند كه سطح انطباق با توافق هسته‌اي سال ۲۰۱۵ كاهش يافته است.»
مديركل آژانس بين‌المللي انرژي اتمي در پاسخ به اين سوال كه «آيا كاهش تعهدات هسته‌اي طبق گفته مقام‌هاي اين كشور برگشت‌پذير است؟ و برگشت‌پذيري چه معنايي مي‌دهد؟» گفت: «همان‌طور كه مي‌گوييد برگشت‌پذيري يك اصطلاح ذهني است. بنابراين آنچه ممكن است براي بعضي برگشت‌پذير باشد براي ديگران قابل بازگشت نيست. معتقدم ارزش كاري كه انجام مي‌دهيم اين است كه واقعيت‌ها را نشان مي‌دهيم. البته يك كشور مي‌تواند غني‌سازي بيشتري كند. آنها مي‌توانند كمتر غني‌سازي كنند. آنها مي‌توانند با اين روش حركت كنند و ما به سادگي آن را اطلاع مي‌دهيم.»
گروسي در پاسخ به اين سوال كه «ايران با داشتن سلاح هسته‌اي چقدر فاصله دارد؟» نيز گفت: «اين موضوع نيازمند تجزيه و تحليل ظرفيت‌ها، ظرفيت‌هاي فني ايران و بسياري از كشورهاي ديگر در اين زمينه است. نكته مهم اين است كه آژانس در آنجا ميزان و حد توافق شده را بررسي مي‌كند.» يورونيوز با استناد به سخنان علي‌اصغر زارعان، دستيار ويژه رييس سازمان انرژي اتمي ايران تاكيد كرد كه تهران در حال حاضر ۱۲۰۰ كيلوگرم اورانيوم غني شده دارد و از مديركل آژانس بين‌المللي انرژي اتمي پرسيد كه آيا اين حجم از اورانيوم غني شده نزديك به ساخت سلاح هسته‌اي نيست؟ گروسي در پاسخ گفت: «مي‌تواند باشد، اما اين مقادير در نقاط ديگر دنيا نيز وجود دارد. بنابراين مجموعه‌‌اي از عوامل را بايد در نظر گرفت. اگر همه موارد بررسي شود، اگر بازرسان ما در آنجا حضور داشته باشند، اگر ايران پروتكل الحاقي را رعايت كند، قطعا جامعه بين‌‌الملل خيلي سريع در جريان هرگونه اقدامي كه در زمره توسعه‌هاي نگران‌كننده باشد، قرار خواهد گرفت.» وي با اشاره به اينكه منع گسترش سلاح هسته‌اي تصميم حاكميتي يك دولت است، افزود: «اگر دولتي تصميم بگيرد كه سلاح هسته‌اي را تكثير نكند، مي‌تواند اين كار را انجام دهد. آژانس براي تاييد اين موضوع در آنجا حضور خواهد داشت.»
وي درباره فعال كردن ساز و كار حل اختلاف از سوي سه كشور اروپايي فرانسه، آلمان و بريتانيا گفت: «ما بايد از تداوم تلاش بازرسي اطمينان حاصل كنيم. اگر هرگونه وقفه‌اي ايجاد شد، اگر در كار بازرسان اختلال ايجاد شد، واضح است كه اين اختلاف بايد با اين سازوكار برطرف شود.»
ديدار گروسي با مايك پمپئو
«مايك پمپئو»، وزير خارجه امريكا روز سه‌شنبه (به وقت امريكا) ميزبان «رافائل گروسي»، مديركل جديد آژانس بين‌المللي انرژي اتمي در واشنگتن بود. ديدار پمپئو و گروسي در شرايطي انجام مي‌شود كه گزارش‌هاي آژانس بين‌المللي انرژي اتمي درباره فعاليت‌هاي هسته‌اي ايران با توجه به كاهش تعهدات برجامي تهران در 10 ماه گذشته از اهميت قابل توجهي برخوردار است و گروسي بايد در ماه جاري ميلادي (فوريه) اولين گزارش فصلي خود در مورد برنامه هسته‌اي ايران كه نخستين گزارش سه ماهه آژانس بعد از گام پنجم كاهش تعهد ايران به شمار مي‌آيد را منتشر كند. ديدار پمپئو و گروسي در فضايي صورت مي‌گيرد كه بسياري از ناظران از ابتداي انتصاب گروسي به عنوان مديركل آژانس بين‌المللي انرژي اتمي نگران نزديكي وي به واشنگتن و تبديل شدن اين تمايل به حرف‌شنوي بودند. آژانس بين‌المللي انرژي اتمي از واپسين ماه‌هاي حيات يوكيا آمانو، مديركل فقيد اين نهاد از سوي رژيم اسراييل براي بازگشايي مجدد پرونده «ابعاد نظامي احتمالي برنامه هسته‌اي ايران» موسوم به پي‌ام‌دي تحت فشار قرار داشت. پرونده‌اي كه در سال ۲۰۱۵ و همزمان با توافق هسته‌اي ميان ايران و گروه 1+5 وقت، از سوي شوراي حكام آژانس بين‌المللي انرژي اتمي مختومه اعلام شده بود.