نزديكي پاكستان به ايران
اردوان اميراصلاني
شايد بحران‌هاي اقتصادي به نوعي در شكل‌گيري اتحاد بيشتر موثر باشند. عربستان سعودي نيز از اين قاعده مستثني نيست. امروزه رياض با توجه به مشكلات فراوان بيماري همه‌گير كوويد 19 و سقوط قيمت نفت، به ضرر يكي از قديمي‌ترين هم‌پيمانان خود يعني پاكستان به سوي هندوستان گرايش پيدا كرده است. هنگامي كه يك‌سال پيش در تاريخ 5 آگوست سال 2019 هند به دنبال لغو وضعيت ويژه ايالت جامو و كشمير به اين منطقه حمله كرد، عربستان سعودي همانند امارات متحده عربي هيچ انتقادي نكرد و به‌طور سنتي خود را با مواضع پاكستان در مورد اين مساله هماهنگ كرد. هفته‌ها پس از آغاز بحران كشمير امارات متحده بالاترين نشان غيرنظامي خود را به نخست‌وزير هند نارندرا مودي اعطا كرد، در حالي كه عربستان سعودي نيز از برنامه سرمايه‌گذاري 15 ميليارد دلاري در بخش انرژي هند خبر داد. دو ماه پس از آن رياض در اجلاس 2019 داووس در صحرا ميزبان مودي شد، جايي كه رهبر عوام‌گرا وعده سرمايه‌گذاري در حدود 100 ميليارد دلار براي توسعه زيرساخت‌هاي نفت و گاز هند تا سال 2024 را داد. در واقع هند براي تامين نيازهاي انرژي خود بيش از 80 درصد به واردات وابسته است و بخش عمده نفت و گاز خود را از خارج به ويژه عربستان سعودي كه به سرعت جايگاه خود را به عنوان يكي از تامين‌كنندگان اصلي هند تثبيت كرد، وارد مي‌كند. دو كشور پيوندهاي خود را در زمينه انرژي و امنيت به‌طور چشمگيري تقويت كرده‌اند و اين امر بيانگر سكوت حيرت‌انگيز عربستان كه حافظ اماكن مقدس اسلامي است و خود را رهبر جهان اسلام مي‌داند در مورد قطع ارتباط منطقه مسلمان‌نشين كشمير با دنياي خارج است. پاكستان به سرعت بهاي اين تغيير اتحاد استراتژيك در سطح ديپلماتيك و اقتصادي را پرداخت. از ماه آگوست سال 2019 با حمايت جهان اسلام از كشمير تمام تلاش‌هاي عمران خان با ناكامي مواجه بوده است. در ماه دسامبر گذشته، نخست‌وزير پاكستان تحت فشار رياض و ترس از دست دادن وعده‌هاي سرمايه‌گذاري سعودي مجبور به نپذيرفتن دعوت مالزي براي سخنراني در اجلاس مربوط به اين موضوع با شركت ايران، تركيه و قطر شد. يك اقدام احتياط‌آميز بي‌ثمر با توجه به اينكه اكنون عملگرايي اقتصادي قوي‌تر از قرابت مذهبي به نظر مي‌رسد.
اقتصاد هند 9 برابر بزرگ‌تر از اقتصاد پاكستان است و از نظر سرمايه‌گذاري و فوايد مالي براي پادشاهي عربستان سعودي بسيار بيشتر از چيزي است كه شريك تاريخي اش پاكستان بتواند عرضه كند. اكنون رياض در حال صادرات نفت بيشتر به هند و كاهش شديد نيروي كار خارجي به ويژه پاكستاني‌هاست. اين روندي است كه با بحران اقتصادي كنوني تقويت شده و كشور پادشاهي نيز نيازمند به كارگيري نيروي كار سعودي است. به همين منوال، اين بحران مي‌تواند تهديدي براي وعده محمد بن سلمان براي سرمايه‌گذاري 20 ميليارد دلاري در پاكستان به ويژه در بندر گوادر به حساب بيايد. پاكستان كشور هم مذهب با عربستان نيز به خوبي از اين فاصله‌گذاري آگاه است تا حدي كه پس از گذشت يك‌سال از اشغال كشمير توسط هند و انزواي كامل ديپلماتيك به نظر مي‌رسد اسلام‌آباد لحن تندتري نسبت به عربستان پيدا كرده است. وزير امور خارجه پاكستان شاه محمود قريشي سازمان همكاري‌هاي اسلامي به رهبري عربستان سعودي را به چند دستگي متهم كرد. در مواجهه با تحقيرهاي ناشي از درخواست‌هاي مكرر براي تشكيل اجلاس در خصوص كشمير، وضعيت فلسطيني‌ها يا مساله مسجد بابر در ايودياي هند، پاكستان به عنوان يكي از بنيانگذاران اين سازمان توقع دارد رهبري آن را در كنار كشورهاي مسلمان آماده دفاع از مسلمانان مظلوم كشمير به عهده بگيرد. همزمان رياض با هماهنگي زماني حيرت‌انگيز تصميم به لغو اعطاي وام يك ميليارد دلاري به پاكستان گرفت و هنوز اين توافق را تمديد نكرده است و همين موضوع باعث به تاخير افتادن تسويه حساب واردات نفت كه بالغ بر سه ميليارد دلار است، مي‌شود. محدوديت بودجه عربستان را وادار به سه برابر كردن نرخ ماليات بر ارزش افزوده و ذخيره در حدود 25 ميليارد دلار پس‌انداز اضطراري كرد. بدون شك اين موضوع با اين تصميمات ارتباطي ندارد، اما اكنون نمي‌توان تنش‌هاي ديپلماتيك جديد را براي توضيح آن ناديده گرفت. اين موارد تاكيدي بر بي‌اعتمادي هميشگي دو كشور هم‌پيمان يعني عربستان و پاكستان نسبت به يكديگر است. عربستان سعودي از كارگران پاكستاني استقبال مي‌كند و در سال 2018 قول مساعدت مالي گسترده‌اي به ارزش 6 ميليارد دلار براي بازپرداخت بدهي‌هاي پاكستان را داده بود، در عين حال پاكستان نيز وعده حمايت نظامي و گسترش ايدئولوژي وهابي را داده بود. بهرغم روابط بسيار نزديك اقتصادي و امنيتي دو كشور، پاكستان هرگز خود را سرباز دست نشانده عربستان ندانسته است. اسلام‌آباد در بسياري از مسائل مربوط به رياض بي‌طرف بوده و مهم‌تر از همه از حمايت عربستان در مقابل ايران خودداري كرده است. بهرغم اينكه پاكستان داراي يكي از بهترين ارتش‌هاي جهان اسلام است، از پيوستن به ائتلاف سعودي در درگيري يمن از سال 2015 امتناع كرد كه با توجه به نزديكي نخست‌وزير وقت نوازشريف به كشور تبعيدگاهش عربستان اقدامي تعجب‌برانگيز بوده است، همچنين پاكستان از قطعنامه‌هاي مطرح شده توسط رياض عليه تهران در سازمان ملل پشتيباني به عمل نياورد و از شركت در محاصره تحميل شده به قطر در ژوئن سال 2017 نيز خودداري كرد. با وجود پيوندهاي آشكار مذهبي و مالي با عربستان سعودي، نزديكي بين دو كشور همسايه پاكستان و ايران از نظر فرهنگي طبيعي‌تر به نظر مي‌رسد. در حدود 20 درصد از مردم پاكستان همانند بنيانگذار پاكستان محمدعلي جناح شيعه هستند. طرفداري از عربستان سعودي باعث ايجاد تنش‌هاي زيادي در جامعه پاكستان شده كه از زمان تشكيل كشور با توجه به جدايي‌طلبي بلوچ‌ها و پشتون‌ها موقعيت متزلزلي داشته است. در اوايل سال 2015 عمران‌خان حمايت خود از برجام به نفع ايران را اعلام كرد. سه سال بعد به دنبال كسب مقام نخست‌وزيري همچنان به تلاش خود براي مصالحه دو قدرت رقيب در خاورميانه به ويژه پس از حملات سپتامبر 2019 به سايت‌هاي نفتي عربستان يا پس از ترور سردار شهيد قاسم سليماني در اوايل ژانويه ادامه مي‌دهد. ايران نيز به نوبه خود با توجه به شرايطي از قبيل اعمال تحريم‌هاي امريكا در سال 2018 و توقف واردات نفت توسط هند و تعليق سرمايه‌گذاري در ايران به پاكستان نزديك‌تر شده است. ايران كه به‌طور نسبي در خصوص درگيري هند و پاكستان در مورد كشمير موضع بي‌طرفانه اتخاذ كرده از نخستين كشورهايي است كه مخالفت خود را با لغو خودمختاري ايالت كشمير اعلام داشت. در حال حاضر روابط ايران و پاكستان همچنان در حال توسعه است و تجارت فيمابين در سال 2019 فقط به 500 ميليون دلار مي‌رسد. در صورت خروج ايران از انزواي ديپلماتيك و اقتصادي تحميلي توسط ايالات متحده اين رابطه بسيار گسترده‌تر خواهد شد، حتي اگر در طولاني مدت پاكستان در مورد برنامه‌هاي امنيتي هم‌پيمان رياض باقي بماند. مي‌توان نظم استراتژيك جديدي را در جنوب آسيا متصور شد: از يك طرف هندوستان هم‌پيمان اصلي پادشاهي سعودي در منطقه و از سوي ديگر پاكستان به عنوان رهبر يك محور جديد در كنار ايران، تركيه، قطر و مالزي. محوري مصمم‌تر براي پيشبرد آرمان كشمير به ويژه در راستاي حمايت از مبارزه كشمير عليه هندوستان كه بيش از هفتاد سال است، ادامه دارد.