تاب‌آوري تهران در برابر زلزله
مهدي زارع
رييس سازمان پيشگيري و مديريت بحران شهر تهران روز 29 مهر 1402 گفت «در زلزله احتمالي تهران تا سه روز مردم خودشان بايد به داد خودشان برسند و برآوردهايي از ميزان تلفات احتمالي وجود دارد اما محرمانه است.» شهردار سابق پايتخت گفته بود: «اگر زلزله بالاي ۷ ريشتر در بدترين شرايط يعني زماني‌كه مردم در خانه‌هاي‌شان خوابيده‌اند فعال شود، پيش‌بيني شده در اين زلزله ۴۰۰ هزار نفر كشته مي‌شوند.» نصيري نيز مي‌گويد: «نگراني اصلي من عدم هماهنگي ميان دستگاه‌هاي مسوول و بخشي‌نگري‌ها است، اينكه دستگاه‌هاي مسوول همه مي‌خواهند رييس باشند.» پژوهش‌هاي مختلف نشان داده است كه مهم‌ترين سانحه طبيعي كه تهران را تهديد مي‌كند زلزله است. خطر زمين‌لرزه به دليل تغييرشكل پوسته و جابه‌جايي ثبت‌شده در گسل‌هاي فعال در اين پهنه بالاست. بررسي‌هاي نگارنده نشان داده است كه از نظر لرزه‌خيزي در محدوده پيراموني تهران بايد انتظار زلزله‌هاي متوسط، شديد و حتي زمين‌لرزه‌هاي با بزرگاي بيش از 7 را داشته باشيم. فرآيندهاي شهرسازي و ساخت‌وساز با توجه به خطر بالاي زمين‌لرزه توسعه نيافته و بر اساس مقررات مهندسي پيشرفت نكرده است. 4400 هكتار بافت فرسوده كه شامل 280 هزار بنا است در سال 1402 در تهران گزارش شده است. طبق آمار سازمان نوسازي شهرداري تهران حدود ۱.۸ ميليون نفر در بافت فرسوده پايتخت زندگي مي‌كنند كه حدود ۲۱ درصد جمعيت ثابت تهران است. در شهري مانند تهران سوانح و حوادث فاجعه‌بار ايمني و پايداري شهر را تهديد مي‌كند. هم سوانح ناشي از طبيعت و هم سوانح انسان ساخت مي‌توانند زندگي روزمره را مختل كنند و باعث خسارات اقتصادي و آسيب‌هاي زيرساختي و همچنين آسيب يا از دست دادن جان انسان‌ها شوند. اين سوانح نه تنها بحران‌هاي فوري بشردوستانه ايجاد مي‌كنند، بلكه بر توسعه يك شهر در درازمدت اثر مي‌گذارند. بازنگري در مفاهيمي مانند آسيب‌پذيري، تاب‌آوري و پايداري ممكن است برنامه‌ريزان شهري را تشويق كند تا كاهش ريسك سوانح را در فرآيند بازيابي ادغام كنند و فلسفه توسعه شهر تهران را تغيير دهند. ساخت يك شهر پايدار مستلزم افزايش تاب‌آوري آن در برابر سوانح است.
تاب‌آوري به توانايي يك سيستم براي جلوگيري از متحمل شدن آسيب‌هاي جبران‌ناپذير ناشي از سوانح اشاره دارد. به عبارت ديگر شهري تاب‌آور است كه كمترين ميزان صدمات را تحمل كند و در سريع‌ترين زمان ممكنه قابلیت بازسازي و بازگشت به شرايط عادي را داشته باشد.
در اولين گام براي افزايش تاب‌آوري شهر تهران بايد ريسك‌هاي فعلي و آتي را كاهش دهيم يا از آنها اجتناب كنيم. اگر شهر داراي يك مديريت فراگير، شايسته و پاسخگو باشد كه دغدغه شهرنشيني پايدار داشته باشد و منابع لازم را براي توسعه ظرفيت‌ها براي مديريت و سازماندهي خود قبل، حين و بعد از يك رويداد مخاطره طبيعي تامين كند، چنين شهري را مي‌توان شهر تاب‌آور ناميد.
تهران در پنج دهه گذشته سوانح طبيعي در مقياس بزرگ كه باعث تلفات جاني قابل توجهي شده باشد، تجربه نكرده است. شهروندان در اين شهر كه طي اين پنجاه سال اخير جمعيت‌شان حدود سه برابر افزايش يافته است، با توجه به فراواني كم سوانح مخرب در شهر تهران، ريسك سوانح را به فراموشي سپرده‌اند. يك برنامه راهبردي منسجم با چشم‌انداز واضح و بلندمدت براي كاهش ريسك سوانح در تهران الزامي است تا اطمينان كافي از منابع اجتماعي پايدار براي ارتقاي تاب‌آوري در برابر سوانح حاصل شود.
تاب‌آوري شهري با روش مشاركتي تركيبي از پايين به بالا و از بالا به پايين توسعه مي‌يابد. زيرساخت‌ها، حمايت مالي كافي و اكوسيستم‌هاي به خوبي محافظت‌شده از طرح افزايش تاب‌آوري تهران بايد لحاظ شوند. در عمل در دو دهه گذشته نشان داده شده است كه تاب‌آوري زيرساخت‌ها و شريان‌هاي حياتي در سوانح ارزش حياتي و راهبردي در تاب‌آوري آن شهر دارد. به زبان ديگر شهري در سوانح بزرگ مي‌تواند خود را بازيابي كند و به سرعت به شرايط عادي بازگردد كه شريان‌هاي حياتي و زيرساخت‌هاي آن كمترين آسيب را ببينند و در حين و پس از سانحه نيز همچنان قابل استفاده بمانند.