شكل‌گيري حقوق شهروندي در جامعه ايران- ٢
سيدجواد حسيني
ازنظر برخي مورخان اولين اعلاميه حقوق بشر متعلق به كوروش كبير پادشاه هخامنشي در ايران باستان است كه بعد از فتح بابل در سال ۵۳۸ هجري قمري بركتيبه‌هاي گلي نگاشته شده است. در اين كتيبه‌ها حقوقي مطرح شده است كه نمونه‌هاي بارز حقوق شهروندي و حقوق بشر رامي‌توان در آنها ديد كه در جوامع امروزين و در منشور‌هاي حقوق شهروندي و بشري مطرح شده است شامل اعطاي حقوق اجتماعي و آزادي به ملل تابعه، رعايت حقوق كارگران، تساوي افراد در برابر قانون نفي و منع برده‌داري و نظام تامين اجتماعي، لذا برخي محققين و مورخين، پايه‌گذار اصلي حقوق بشر و شهروندي در ايران را به دوره ايران باستان مربوط مي‌دانند اما متاسفانه در ايران معاصر و در طول تاريخ نظام‌هاي شاهنشاهي رعايت حقوق شهروندي از جايگاه چنداني برخوردار نبوده است. در واقع تا قرن ۱۲ هجري مردم ايران از حقوق و امتيازات بسيار محدود و در عوض حاكمان از حقوق و امتيازات نامحدود برخوردار بوده‌اند و خود را داراي نژاد برتر و شهروندان درجه يك مي‌پنداشتند. ازاين منظر رييس حكومت به اراده خداوند به حاكميت مي‌رسيد و لذا سلطان ظل‌الله بود كه بر خلق خدا حاكميت مي‌كرد. از همين روي منشأ حاكميت خداوند است كه آن را به نمايندگي به پادشاه تفويض كرده است و حاكمان فقط در مقابل خداوند مسوولند و نه مردم، مردم رعايا هستند و نه ملت، در تاريخ ايران فرمان اميركبير مبني بر رعايت حقوق مردم توسط حاكمان و نمايندگان آنها و در زمان ناصرالدين شاه صدور فرمان مشهور مظفرالدين‌شاه در ۱۴جمادي‌الثاني ۱۱۲۴ نشانه‌هايي از آغاز حمايت از حقوق مردم در تاريخ ايرانند. در انقلاب مشروطه بود كه ملت ايران از رعيت به ملت ارتقا يافت و بعدها البته اين جريان به انحراف كشيده شد و دوباره بي‌توجهي به حقوق شهروندي. استمرار يافت تا انقلاب اسلامي ايران شكل گرفت و حقوق شهروندي يكي از اصلي‌ترين خواسته‌هاي ملت ايران بود كه در انقلاب اسلامي هم تجلي داشت و يكي از دلايل وقوع آن بود. اين خواسته مردم با الهام از مكتب اسلام كه البته در قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران نيز تجلي دارد، شكل گرفته است. بنابراين ما ابتدا به حقوق شهروندي از ديدگاه اسلام و بعد به آن از منظر قانون اساسي خواهيم پرداخت.
اگر بخواهيم حقوق شهروندي از ديدگاه اسلام را مورد مطالعه قرار دهيم در دين مبين اسلام ونيز از ديدگاه قرآن كريم انسان موجوديست برگزيده از جانب خداوند؛ نيمه مادي و نيمه ملكوتي با جوهره اصيل ملكوتي، داراي فطرتي خدا آشنا. آزاد و مستقل امانتدار، امانتدار خدا، انسان و جهان، مسلط بر طبيعت داراي شرافت ذاتي و داراي حق بهره‌مندي از نعمت‌هاي خداوندي، در برابر خدای خويش و جامعه مسوول در فرهنگ ديني و كرامت انساني بدون توجه به نژاد، قوم، رنگ و جغرافيا مطرح است. آنچه انسان را فضيلت و كرامت مي‌بخشد رفتار و خصوصيات انساني و فضيلت‌ها و كرامت‌هاي اوست. جهاد، تقوا و علم سه عامل برتري انسان‌ها در قرآن معرفي شده‌اند.
بر اين مبنا در انقلاب اسلامي قانون اساسي به تصويب رسيد و بنابراين حقوق شهروندي در قانون اساسي نيز قابل بررسي است. در قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران، حقوق شهروندي جايگاه ويژه‌اي دارد. فصل سوم قانون اساسي اختصاص به حقوق اساسي ملت دارد. حق مساوات در برخورداري از حقوق، حق امنيت، آزادي به ويژه آزادي عقيده، حق مساوات در حمايت از سوي قانون، حق حفظ حرمت و حيثيت افراد برخي از حقوق شهروندي در قانون اساسي است كه بسيار مورد توجه است. براي روشن‌تر شدن ابعاد موضوع به برخي از مواد و اصول قانون اساسي در حوزه حقوق شهروندي به‌طور مشخص اشاره خواهيم كرد، مصونيت قانوني در اصل ۲۲ منعكس مي‌باشد، حيثيت جان، مال، حقوق مسكن و شغل اشخاص از تعرض مصون است مگر در مواردي كه قانون تجويز كند. تساوي حقوق در اصل ۱۹و اصل ۲۰، مردم ايران از هر قوم و قبيله كه باشند از حقوق مساوي برخوردارند و رنگ، نژاد، زبان و مانند اينها سبب امتياز نخواهد شد. آزادي عقيده موضوع مهم ديگري است كه در قانون اساسي مورد توجه قرار گرفته است. در اصل ۲۳ قانون اساسي تفتيش عقايد ممنوع است و هيچكس را نمي‌توان به صرف داشتن عقيده‌اي مورد تعرض و مواخذه قرار داد. همچنين آزادي مطبوعات در اصل ۲۴ قانون اساسي تجلي دارد، نشريات و مطبوعات در بيان مطالب آزادند مگر آنكه مخل به مباني اسلام يا حقوق عمومي باشند، تفصيل آن را قانون معين خواهد كرد. آزادي احزاب در اصل ۲۶ قانون اساسي مورد تاكيد است، احزاب، جمعيت‌ها، انجمن‌هاي سياسي و صنفي و انجمن‌هاي اسلامي يا اقليت‌هاي ديني شناخته شده آزادند مشروط بر اينكه استقلال، آزادي و وحدت ملي موازين اسلامي و اساس جمهوري اسلامي را نقض نكنند، هيچ كس را نمي‌توان از شركت در آنها منع كرد يا به شركت در يكي از آنها مجبور كرد. تامين اجتماعي در اصل ۲۹، آموزش رايگان عمومي در اصل ۳۸، امنيت عمومي در اصل ۳۲، حق اقامت در اصل ۳۳، حق دادخواهي در اصل ۳۴، مجازات به موجب قانون، ممنوعيت شكنجه در اصل ۳۸، ممنوعيت اضرار به ديگران. در اصل ٣٩ از جمله موارد حقوق شهروندي هستند كه در قانون اساسي مورد تاكيد وتوجه ويژه قرار دارد، در جامعه ايران علاوه بر قانون اساسي و البته ملهم از آن در سال ۱۳۹۵ شاهد تدوين و تصويب منشور حقوق شهروندي بوديم. اين منشور مبتني بر ٢١اصل و ۱۲۰ماده است كه از اسناد فرادستي برگرفته شده است ازجمله قانون اساسي قانون آيين دادرسي كيفري، قانون مجازات اسلامي، قانون احترام به آزادي‌هاي مشروع و حفظ حقوق شهروندي، سند چشم‌انداز ۱۴۰۴، قانون ساختار جامع نظام تامين اجتماعي، و سياست‌هاي كلي اقتصاد مقاومتي. در عين حال اين ۲۱ موضوع و مواد ۱۲۰گانه آن پوشش‌دهنده همه منشور حقوق شهروندی در اسناد بین المللی نیز هست .