سه گونه سبك زندگي!؟
سید عطاالله مهاجراني
شخصيت پر مهر امام علي عليه‌السلام، رفتار او با دوست و دشمن، رحمت و صلابت او از سرچشمه رحمت و عزت الهي مي‌جوشيد و شمايلي الهي داشت. او اگر چنان كه بسياري از مستشرقان وانمود مي‌كنند، و يا به عنوان عكسي جعلي كه مثلا تصوير واقعي امام علي عليه‌السلام در موزه لوور است، خواسته‌اند از امام علي شخصيتي خشونت پيشه و تند مزاج و بد هيبت نشان بدهند؛ دقيقا عكس اين مطلب است! او دريايي آرام بود كه همه در كنار او آرامش و طمأنينه پيدا مي‌كردند. كسي خشونت پيشه مي‌شود كه به نفس مطمئنه دست نيافته باشد. شمس تبريزي سه گونه زندگي را از هم تمييز داده و تفكيك كرده است: « شتّان من تعيش بنفسه و من تعيش بقلبه و من تعيش بربه» (۱) زندگي بر اساس نگاه به نفس و يا قلب و يا رب متفاوت است. اگر كسي به گونه‌اي زندگي كند كه نفسش با قلبش همراه شود و قلبش با آوا و مشيت پروردگارش موزون باشد در زندگي به صلح و سلام و هماهنگي و هارموني دست پيدا مي‌كند. ديگر براي خويش و نفس خويش چيزي نمي‌خواهد. اگر عالم است به تعبير امام علي عليه‌السلام در گفت‌وگوي با كميل بن زياد نخعي «عالم رباني» مي‌شود. كسي كه سبك زندگي‌اش را بر اساس سليقه خويش محور و هوا‌هاي نفساني‌اش سامان مي‌دهد، خودخواه است و زندگي را مانند فرعون و معاويه فرصتي براي تحقق نفسانيت هار و بي‌مهار خويش مي‌داند و نهايتا مثل يزيد بن معاويه اعلام مي‌دارد كه «همه اين سخنان بازيچه است، نه وحي نازل شده است و نه خبري از سوي خداوند آمده است.» كسي كه با خداوند و پروردگار خويش زندگي مي‌كند. در سخن او و انديشه او و جهاد او و سكوت او، ما جلوه خداوند را مي‌بينيم. سخن او در واقع آينه‌داري خداوند است. شايد به همين دليل امام علي(ع) آنچنان رنگ و بوي الهي گرفته بود كه برخي به اشتباه مي‌افتادند و درباره او غلّو مي‌كردند. شهريار با لطافت و ظرافت از كنار اين مضمون شاعرانه و عارفانه گذشته است:
نه بشر توانمش گفت، نه خدا توانمش خواند
متحيرم چه نامم، شه ملك لا فتي را...
امام علي عليه‌السلام به درجه‌اي از والايي شخصيت رسيده بود كه خود درجه شده بود. اين نكته از لطايف قرآن مجيد است. مومنان راستين در نزد خداوند درجات عالي دارند. لّهُمْ درجاتٌ عِند ربِّهِمْ (الأنفال، ٤) و اما مومناني هم هستند كه كيميايند و چيزي ديگرند و خود درجه شده‌اند: هُمْ درجاتٌ عِند‌الله (آل عمران، ١٦٣) خود درجه شده‌اند.
لطافت و ميناگري ديگري نيز درباره مقام عنديت هر دو گروه در آيات مشهود است، مومنان صاحب درجه و مومناني كه خود درجه شده‌اند، درباره مقام عنديت آنان از دو تعبير «عندالله» براي آناني كه درجه شده‌اند و «عند ربهم» براي صاحبان درجات مطرح شده است،
امام علي(ع) نمونه اعلي و تمام شخصيتي است كه «درجه» شده است و «ميزان» است. به همين دليل جلال‌الدين محمد بلخي در تفسير و تابلو يگانه‌اي كه درباره شناخت امام علي عليه‌السلام تصوير و تبيين كرده است، سروده:
تو ترازوي احد خو بوده‌اي
بل زبانه هر ترازو بوده‌اي
تيغِ حلمت جان ما را چاك كرد
آبِ علمت خاك ما را پاك كرد...
در همين حال و هواي شناخت دقيق و درست امام علي(ع) است كه جورج جرداق نويسنده و شاعر گرانقدر لبناني اثر شگفت‌انگيزش «الامام علي صوت العدالة الانسانية» را آفريد. حضرت آیت‌الله بروجردي، مرجع بزرگ شيعه براي جورج جرداق به عنوان تقدير و تشويق مبلغ قابل توجهي فرستاده بودند. جورج جرداق گفت: «با همان هديه ايت‌الله بروجردي من خانه خريدم!»
امام علي صداي عدالت انساني است. جورج جرداق نوشت: «اي دنيا چه مي‌شد كه تمام توان و هنر و استعدادت را فراهم مي‌آوردي و علي ديگري را به جامعه بشري تقديم مي‌كردي! ما بيش از هميشه تاريخ تشنه حضور علي هستيم...»
خوشبختانه خطيب محترمي كه تعبير ناشايست و ظالمانه‌اي را درباره امام علي(ع) به كار برده بود با شايستگي و انصاف هم استغفار كرد و نيز عذرخواهي. اما به نظرم فراتر از يك اتفاق، بايد به اين نكته توجه داشت كه بسياري از خطيبان مشهور - بالاخص كساني كه از تريبون‌هاي عمومي و ملي استفاده مي‌كنند - با مباني معارف ديني و تاريخ اسلام و ادبيات فارسي نيز آشنايي لازم و كافي را ندارند. اگر طلبه محترمي يك بار نهج‌البلاغه و يا «غُرر و دُرر» را خوانده باشد، محال و ممتنع است كه درباره امير مومنان سخن ظالمانه‌اي را مطرح كند. بايد ممنون واكنش به هنگام خطيب با صفا و ارجمند شيخ حسين انصاريان باشيم كه موجب شد، شيخ عليرضا پناهيان استغفار و عذرخواهي كند. و بهانه را از دست ماجراجويان بگيرد. كاش ايشان نهج‌البلاغه را با دقت و صبوري بازخواني كنند و نيز كتاب: «علي و فلسفه الهي» نوشته علامه طباطبايي و كتاب «جاذبه و دافعه امام علي عليه‌السلام»، نوشته شهيد مطهري. همه ما در معرض لغزش زبان و قلم هستيم به تعبير حافظ:
كار سخت است مگر يار شود لطف خدا
ور نه آدم نبرد صرفه ز شيطان رجيم
و امام علي عليه‌السلام همچنان مظلوم‌ترين امامان ماست. مظلوم‌تر از امام حسين عليه‌السلام!