ابعاد حقوقي حمله به بيمارستان‌ها در فلسطين
زينب ملكوتي‌خواه
براي من كه سال‌ها درگير مطالعه، تحقيق و تدريس در حوزه حقوق بين‌الملل و حقوق بشر هستم گاهي با تعارض جدي بين آنچه در عمل درحال رخ دادن است و آنچه ما در دانشگاه تدريس يا تحقيق مي‌كنيم رو‌به‌رو مي‌شوم كه اين تعارض را درهيچ حالتي نمي‌توان توجيه كرد. يكي از اين تعارضات جدي كه اسناد بين‌المللي حقوق بشر و حقوق بين‌الملل بشردوستانه را زير سوال مي‌برد حمله اسراييل به بيمارستان‌ها و مراكز درماني در غزه است. جدا از كشتار گسترده مردمان و عكس‌هايي كه در فضاي مجازي منتشر مي‌شود كه سال‌هاي بعد اين عكس‌ها با كشتار يهودي‌ها به دست نازي‌ها مقايسه خواهد شد، آنچه در حقوق بين‌الملل بشردوستانه امري مسلم است ممنوعيت حمله به بيمارستان‌ها، مراكز درماني و به طور كلي واحدهاي پزشكي در حين جنگ است. اين ميزان از تعارض بين اسناد حقوق بين‌الملل بشردوستانه و آنچه در عمل شاهد هستيم و فقط اظهار تاسف سازمان‌هاي بين‌المللي و مابقي كشورها باعث ايجاد تصور بي‌تاثيري و غيركارآمدي اسناد حقوق بين‌الملل بشردوستانه و بالاخص تلاش 75 ساله جامعه جهاني بعد ازكنوانسيون‌هاي چهارگانه ژنو 1949 مي‌شود.
اسراييل از زمان جنگ 7 اكتبر بارها و بارها بيمارستان‌ها ومراكز درماني را مورد حمله قرارداده است در بعضي مواقع اين حملات را انكار و در بعضي ديگر حمله به بيمارستان را مشروع و قانوني دانسته با اين دليل كه نيروهاي حماس از بيمارستان‌ها و مراكز درماني استفاده نظامي مي‌كنند. در اين يادداشت قصد دارم تا حمله به بيمارستان‌ها و مراكز درماني را از نظر حقوق بين‌الملل بشردوستانه بررسي كنم. با تعريف حقوق بين‌الملل بشردوستانه شروع مي‌كنم. حقوق بين‌الملل بشردوستانه اصول و قواعد حاكم بر نحوه هدايت درگيري‌هاي مسلحانه با هدف تخفيف آلام، درد و رنج ناشی از درگيري‌هاي مسلحانه است كه در قالب كنوانسيون‌هاي چهارگانه ژنو (1949) و پروتكل‌هاي الحاقي (۱۹۷۷) تدوين و گسترش يافته است. به طور كلي در زمان درگيري‌هاي مسلحانه حقوق بين‌الملل بشردوستانه قواعدي را خواه به صورت عرفي و خواه به صورت معاهداتي براي محافظت از واحدهاي پزشكي و كادر درمان و همچنين دسترسي به مراقبت‌هاي بهداشتي و درماني ارائه مي‌كند. تبيين اين حمايت‌ها رابطه مستقيمي با تضمين حق بر سلامت بر مبناي اسناد حقوق بشري دارد. معاهدات حقوق بين‌الملل بشردوستانه بيانگر توافقات بين دولت‌ها در مورد رفتار و حمايت از افراد در درگيري‌هاي مسلحانه است و سه اصل اساسي حقوق بين‌المللي بشردوستانه شامل اصل تفكيك به معناي تمايز بين نظاميان و غيرنظاميان، اصل تناسب به معناي تناسب بين خسارات و صدمات اتفاقي ناشي شده از حمله به اهداف نظامي در مقايسه با مزيت‌ها و فوايد نظامي مستقيم و قطعي كه از آن حمله به دست مي‌آيد و اصل احتياط به معناي در نظر گرفتن همه موارد احتمالي براي جلوگيري از آسيب به غيرنظاميان و اهداف غيرنظامي بيانگر اين امر هستند.
در آخرين جنگ بين اسراييل و فلسطين در اكتبر 2023، به طور مكرر بيمارستان‌هاي مستقر در غزه مورد آسيب و حمله اسراييل قرار گرفت. سازمان بهداشت جهاني در اعلاميه‌اي حمله به بيمارستان‌ها را محكوم و اعلام كرد كه اين بيمارستان‌ها فعال بوده و بيماران، مجروحان، پرسنل، مراقبان و آوارگان در آن پناه گرفته بودند. گزارش‌هاي اوليه حاكي از صدها كشته و زخمي است. اگرچه دستور تخليه بيمارستان‌هاي خاصي در غزه توسط اسراييل داده شده بود اما با توجه به ناامني موجود، وضعيت بحراني بسياري از بيماران و كمبود آمبولانس، كاركنان، ظرفيت تخت سيستم بهداشتي و سرپناه جايگزين براي آوارگان، دستور تخليه غيرممكن بوده است. سازمان بهداشت جهاني خواستار حفاظت فوري از غيرنظاميان و مراقبت‌هاي بهداشتي، لغو دستور تخليه بيمارستان‌ها و همچنين خواستار رعايت قوانين حقوق بشردوستانه بين‌المللي از جمله حفاظت از واحدهاي پزشكي و پرسنل درماني بوده است. همچنين، ديده‌بان حقوق بشر اعلام داشته كه حملات اسراييل عليه بيمارستان‌ها و پرسنل پزشكي غيرقانوني است و بايد تحقيقات مربوط به ارتكاب جنايت جنگي توسط اسراييل به دليل حمله به بيمارستان‌ها و پرسنل پزشكي صورت بگيرد. اگر چه كه اسراييل اعلام داشته كه نيروهاي حماس از بيمارستان‌ها (براي اهداف نظامي خود) استفاده كرده‌اند و با انتشار ويدويي قصد داشت استفاده نظامي حماس از بيمارستان‌ها را نشان بدهد كه البته موفق نشد زيرا اين ويديو هيچ سند قابل قبول و استنادي مبني بر استفاده نظامي حماس از بيمارستان‌ها را نشان نمي‌دهد. در نتيجه حمايت و محافظت از واحدهاي پزشكي و كادر درمان بر طبق حقوق بين‌الملل بشردوستانه همچنان بايد ادامه داشته باشد. البته حمله به بيمارستان‌ها محدود به مثال مذكور نبوده است و مواردي همچون حمله امريكا به «بيمارستان كوين لپ» در ويتنام در سال 1965، حمله اسراييل به «بيمارستان الشفا» در فلسطين در سال 2014 و حمله امريكا به «مركز تروماي قندوز» در افغانستان در سال 2015 گزارش شده است.
طبق كنوانسيون ژنو «واحدهاي پزشكي تحت هيچ عنوان نبايد مورد حمله قرار بگيرند» و بايد «در همه احوال محترم شمرده و حمايت شوند.» حتي حمله به واحدهاي پزشكي نمي‌تواند جزو دسته اقدامات تلافي‌جويانه قرار بگيرد و همچنين حتي به عنوان مثال اگر يك بيمارستان خالي از مجروحان، بيماران و كاركنان درماني هم باشد، باز هم نمي‌تواند مورد حمله قرار بگيرد. علاوه بر كنوانسيون ژنو، در اسناد مهم ديگري هم حمايت و محافظت از مراكز پزشكي توسط متخاصمان مهم شمرده شده است. در اساسنامه ديوان بين‌المللي كيفري حملات عمدي عليه بيمارستان‌ها و مكان‌هايي كه بيماران و مجروحان در آنجا جمع‌آوري مي‌شوند، مشروط بر اينكه اهداف نظامي نباشند، يك جنايت جنگي در درگيري‌هاي مسلحانه بين‌المللي و غيربين‌المللي است. قطعنامه 1998 (2011) و 2286 (2016) شوراي امنيت سازمان ملل متحد به طور ويژه به حمايت و محافظت از مراكز پزشكي و بيمارستان‌ها پرداخته است. قطعنامه 2286 به نكات مهمي اشاره كرده است؛ ازجمله 1- حمله به واحدهاي درماني و پزشكي باعث تشديد درگيري‌ها مي‌شود، 2- حمله به مراكز پزشكي نبايد بدون مجازات براي مرتكبان آنها باقي بماند و مرتكبان بايد طبق قوانين و تعهدات بين‌المللي مجازات شوند، 3- حمله عمدي به مراكز پزشكي جنايت جنگي است، 4- اين قطعنامه از طرفين درگير بار ديگر درخواست كرده است كه به قوانين مرتبط به حمايت و محافظت از مراكز پزشكي احترام بگذارند، 5- درخواست از كشورها و طرفين درگير براي انجام اقدامات موثر براي پيشگيري و رسيدگي به اعمال خشونت‌آميز، حملات و تهديدها عليه مراكز پزشكي، 6- اشاره به اهميت نقش آموزش حقوق بشردوستانه درجهت توقف و جلوگيري از اعمال خشونت‌آميز، حملات و تهديدها عليه مراكز پزشكي و 7- درخواست از كشورها كه به صورت مستقل، جامع و سريع تحقيقات بي‌طرفانه و موثر در صلاحيت خود در مورد تخلفات حقوق بشردوستانه بين‌المللي مربوط به حمايت و محافظت از مراكز پزشكي انجام بدهند. بر اساس آرشيو تهيه شده سازمان بهداشت جهان اگرچه قوانين و مقررات مرتبط با حقوق بشر و حقوق بشردوستانه در ارتباط با حق بر سلامت و احترام و محافظت از كادر درمان و واحدهاي پزشكي وجود دارد اما در عمل همچنان شاهد تأثير مستقيم يا غيرمستقيم حملات بر مراقبت‌هاي بهداشتي هستيم. بعد از شروع جنگ بين اسراييل و فلسطين در اكتبر 2023 با عنوان «توفان الاقصي» آمار مربوط به تلفات در زمان مراقبت‌هاي بهداشتي تحت تأثير حمله رشد پيدا كرده؛ به طوري كه در سال 2023 تعداد مرگ و مير در زمان مراقبت‌هاي بهداشتي بر اثر حمله تقريبا با رشد 4 برابري نسبت به سال 2022 به عدد 753 مورد رسيده است.
واحدهاي پزشكي به دليل ماهيت عملكرد آنها مورد احترام و حمايت حقوق بين‌الملل بشردوستانه قرار گرفته‌اند. هر زماني كه ماهيت عملكرد آنها تغيير كند اين حمايت و محافظت سلب مي‌شود و ديگر حمايت ويژه‌اي طبق قوانين براي آنها محفوظ نيست. حمايت از واحدهاي پزشكي دائم و سيار نبايد قطع شود مگر در صورتي كه اين واحدهاي مزبور غير از وظايف بشردوستانه خود از حمايت مزبور جهت ارتكاب اعمالي كه براي دشمن مضر باشد، استفاده كرده باشند. معهذا، حمايت مزبور نبايد سلب شود مگر پس از اخطاري مناسب كه متضمن ضرب‌‌الاجل معقولي باشد و به آن اخطار ترتيب اثر داده نشود. در اصل تا به امروز استفاده نظامي حماس از بيمارستان‌ها يا واحدهاي پزشكي به اثبات نرسيده و حماس اين ادعا را به طور كلي رد كرده است.
بر طبق اسناسنامه ديوان بين‌المللي كيفري حمله عمدي به ساختمان‌ها، مواد، واحدهاي پزشكي و حمل و نقل و پرسنل پزشكي كه از نمادهاي متمايز كننده مذكور در كنوانسيون‌هاي ژنو (۱۹۴۹) مطابق با حقوق بين‌الملل استفاده مي‌كنند و همچنين حمله عمدي به ساختمان‌هايي كه براي اهداف مذهبي، آموزشي، هنري، علمي يا خيريه، بناهاي تاريخي، بيمارستان‌ها و مكان‌هايي كه بيماران و مجروحان در آنجا جمع‌آوري مي‌شوند - به شرطي كه اهداف نظامي نباشند - در درگيري‌هاي مسلحانه بين‌المللي و غيربين‌المللي جنايت جنگي محسوب مي‌شود. همچنين، اخيرا ديوان بين‌المللي دادگستري در پرونده آفريقا جنوبي عليه اسراييل به تخريب مراكز درمانی، عدم دسترسي به داروهاي مورد نياز و مراقبت‌هاي بهداشتي و درماني توسط ارتش اسراييل از زمان شروع حملات اشاره داشته است. اميد آن است كه فاصله بين كتاب تا عمل درحقوق بين‌الملل، حقوق بشردوستانه و حقوق بشر كم شود و ما شاهد چنين جنايت هولناك و وحشتناك عليه فلسطينيان نباشيم .
محقق پست دكترا حقوق بين‌الملل مركز ملي پژوهش‌هاي علمي فرانسه