هفته گذشته خبري مبني بر پلمب كاروانسراي ديرگچين واقع در استان قم منتشر گرديد كه در اين يادداشت به تحليل حقوقي آن اشاره مي‌شود.
البته نخست به اهميت فرهنگي كاروانسراهاي تاريخي مي‌پردازم.
در نشست عصر يكشنبه ۲۶ شهريور ۱۴۰۲ (۱۷ سپتامبر ۲۰۲۳) چهل وپنجمين اجلاس كميته ميراث جهاني يونسكو در رياض عربستان، پرونده كاروانسراهاي ايران (مجموع ۵۴ كاروانسراي تاريخي) بررسي و با تصويب اعضاي كميته به عنوان بيست و هفتمين ميراث فرهنگي ملموس ايران درفهرست جهاني يونسكو ثبت شد.
كاروانسراها يكي از مهم‌ترين اشكال معماري ايراني هستند كه باعث توسعه مسيرها و نيازهاي مرتبط با خواسته‌ها و مقتضيات سفر شده است. كاروانسراها نتيجه و محصول خلاقيت و نبوغ معماران ايراني در طول تاريخ است. كاروانسراهاي ايراني مستقيما درگير تحولات اجتماعي و فرهنگي بودند به گونه‌اي كه تاثير آن را در ادبيات، شعر، نقاشي، مينياتور، موسيقي و همچنين معماري مي‌توان ديد.
كاروانسراها آنقدر در فرهنگ و ادبيات ما نقش مهمي داشته‌اند كه مولانا در مثنوي معنوي خود به حكايت سه مسافر (مسلمان، مسيحي و يهودي) پرداخته است كه در يك كاروانسرا اقامت داشتند.
كرده منزل شب به يك كاروانسرا
اهل شرق و اهل غرب و ماورا
مانده در كاروانسرا خرد و شگرف
روزها با هم ز سرما و ز برف
كاروانسراي ديرگچين يكي از بزرگ‌ترين كاروانسراهاي ايران است و در مهر۱۳۸۲ در فهرست آثار ملي ايران نيز ثبت شده بود. ويژگي منحصر به فرد اين اثر باعث شده است آن را مادر كاروانسراهاي ايران بنامند.
بناي كاروانسرا مربوط به دوره ساساني است. شكل كنوني آن متعلق به دوران صفويه است. اين بنا را به خاطر داشتن گنبدي از جنس گچ، ديرگچين ناميدند اما اكنون چنين گنبدي در بنا وجود ندارد و در راه باستاني ري به اصفهان مشهور به «راه دير» قرار دارد.
در خصوص پلمب كاروانسرا ذكر چند نكته ضروري است:
۱- پلمب اماكن بايد مبتني بر نص و تجويز قانوني باشد. (مانند موارد مصرح در قانون نظام صنفي، قوانين و مقررات مربوط به بهداشت محيط، قانون نحوه مجازات اشخاصي كه در امور سمعي و بصري فعاليت غيرمجاز مي‌نمايند.) اين امر در نظريه مشورتي به شماره ۷/۹۶/۱۴۴۲ مورخ 27/۶/1396اداره كل حقوقي قوه قضاييه اشاره شده است.
۲- حسب ماده ۱۱۴ قانون آيين دادرسي كيفري مصوب ۱۳۹۲ اين طور مي‌توان برداشت نمود در مواردي كه حسب قرائن معقول و ادله مثبته نشانگر اين باشد ادامه فعاليت محلي متضمن ارتكاب اعمال مجرمانه‌اي باشد كه مضر به سلامت، مخل امنيت جامعه يا نظم عمومي مي‌گردد در اين صورت از فعاليت محل جلوگيري مي‌شود.
۳- قانونگذار در بند الف ماده ۶۳۹ قانون مجازات اسلامي (بخش تعزيرات و مجازات‌هاي بازدارنده مصوب ۱۳۷۵) اشعار مي‌دارد: كسي كه مركز فساد يا فحشا داير يا اداره كند محل مربوطه به‌طور موقت با نظر دادگاه بسته خواهدشد .
موضوع بسته شدن (پلمب) محل در فصل هجدهم قانون مجازات اسلامي (جرايم ضد عفت و اخلاق عمومي) فقط در همين ماده ذكر شده است.
به سه استناد مذكور، صرف خوانندگي يك زن و برگزاري يك كنسرت دركاروانسرا (حسب آنچه روايت شده است) نص صريح پلمب در قانون را ندارد و هرگز داير يا اداره كردن مركز فساد يا فحشا محسوب نمي‌گردد. از سوي ديگر شرايط حضور مجدد يك زن براي خوانندگي بر اساس قرائن معقول ناممكن است.
بنابراين با در نظر گرفتن جميع جهات مذكور، پلمب كاروانسراي مذكور فاقد وجاهت قانوني است.
اثري كه ثبت جهاني مي‌گردد محصول به نتيجه رسيدن يك فعاليت گسترده فرهنگي چندين ساله است. زماني كه در نشست جهاني ثبت آن اعلام مي‌گردد همگان به افتخار ايران و ايراني دست مي‌زنند و آن را تحسين مي‌كنند. اثر جهاني متعلق به همه جهانيان است و همه بايد از آن مراقبت كنيم. پلمب آن تبعات منفي جهاني در پي خواهد داشت.
در سند تحول قوه قضاييه كه در تاريخ 1/۶/۱۴۰۳ به تصويب رييس محترم قوه رسيد به يكي از چرخش‌هاي تحول‌آفرين اشاره شد كه چرخش از نگرش قديمي به نگرش هوشمند مي‌باشد. قطعا نگاه و نگرش هوشمندانه در موضوعات مرتبط با ميراث فرهنگي و گردشگري مي‌تواند در مقابله با ايران‌هراسي و به تصوير كشيدن ايراني امن كمك نمايد.
شخص رييس‌محترم قوه تاكيد دارد: حوزه ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع‌دستي در مقوله ديپلماسي عمومي نيز مي‌تواند منشأ اثر باشد و اهميت اين موضوع با عنايت به پروژه دشمنان در ايران هراسي بيشتر احساس مي‌شود.در واقع حوزه ميراث فرهنگي و گردشگري قابليت دفع شر دشمن را نيز داراست. (نشست با مديران وزارت ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع دستي در موزه ملي ايران 5/۷/1402)
حقوقدان و مدرس دانشگاه