جهان در يك قدمي معامله‌اي بزرگ؟
محمدرضا بابايي
روز جمعه استيو ويتكاف، فرستاده ويژه دونالد ترامپ به روسيه سفر و با ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه ديدار كرد. سفر ويتكاف به روسيه درحالي انجام شد كه تنها چند ساعت تا آغاز رايزني‌هاي ميان ايران و امريكا در مسقط مانده است. احتمالا سفر اخير او به روسيه را نمي‌توان چندان بي‌ارتباط به سفر روز شنبه به عمان قلمداد كرد. اگرچه هدف اعلام شده از اين سفر، رايزني در رابطه با جنگ اوكراين و اتخاذ مساعي سياسي براي پايان دادن به آن عنوان شده بود. لازم به ذكر است كه سفر ويتكاف به روسيه قبل از سفر پيش روي او به عمان، چندان هم بي‌ارتباط نيست و اين احتمال چندان بعيد به نظر نمي‌رسد كه در ضمن رايزني‌هاي دوجانبه ميان مقامات امريكايي و روسي در رابطه با جنگ اوكراين و ايجاد ابتكار جديد براي دستيابي به صلح، مساله هسته‌اي ايران و گفت‌وگوهاي آتي و غيرمستقيم تهران-واشنگتن در مسقط نيز يكي از محورهاي اين ديدار باشد. اين سومين ديدار ميان ويتكاف و مقامات ارشد روسي محسوب مي‌شود؛ قبل از آن نيز فرستاده ويژه ترامپ در رياض و سپس استانبول با ديپلمات‌هاي ارشد امريكايي ديدار كرد. اما آنچه بيش از هر چيز به نظر مي‌رسد، اين است كه رايزني اخير نيز مانند دو رايزني ديگر، منتج به نتايج مطلوب براي طرفين نشد. مسكو ايده تشكيل دولت انتقالي در اوكراين و سپس آغاز مساعي ديپلماتيك براي پايان دادن به جنگ اوكراين را مطرح كرد، امري كه خشم واشنگتن را برانگيخت. در مقابل، ترامپ ايده استقرار نيروهاي نظامي ناتو در خاك اوكراين را مطرح كرد تا ضمانت آتش‌بس احتمالي ميان روسيه و اوكراين را تضمين كند، اما اين طرح نيز با انتقادات فراواني روبه‌رو شد.
جمع نقيضين امريكا و اروپا حول جنگ اوكراين
خبرگزاري سي‌ان‌ان ضمن اشاره به جزييات سفر استيو ويتكاف، نماينده ويژه ترامپ با ولاديمير پوتين، به اختلافات و چالش‌هاي ميان ايالات‌متحده و كشورهاي اروپايي حامي اوكراين اشاره دارد. همچنين اين رسانه به نقل از خبرگزاري دولتي ريانووستي و از زبان ديميتري پسكوف، سخنگوي كرملين نوشته: «تلاش‌هاي فشرده براي رسيدن به يك نتيجه مطلوب همچنان ادامه دارد، ويتكاف پيامي را از ترامپ به پوتين و پيامي را از او به ترامپ منتقل خواهد كرد. رايزني‌ها براي بررسي ابعاد حل و فصل اختلاف‌نظرها حول اوكراين ادامه خواهد داشت.» ديدار ويتكاف با پوتين در حالي انجام شد كه گروهي از كشورهاي اروپايي كه در زمره متحدان كليدي اوكراين قرار دارند، نشستي را در بروكسل برگزار كردند. در جريان اين نشست، وزراي دفاع آلمان و بريتانيا كه در اين اجلاس حضور داشتند، تلويحا روسيه را به عدم جديت در پايبندي به صلح متهم و صلح در اوكراين را در سايه اقدامات نظامي روسيه چشم‌اندازي دور از انتظار توصيف كردند. لازم به ذكر است كه ابتكار تشكيل اين اجلاس توسط لويد آستين، وزير دفاع اسبق ايالات‌متحده امريكا در واكنش به حمله نظامي روسيه به اوكراين مطرح شد. هدف از تشكيل اين نشست بحث و رايزني حول محور حمايت‌هاي نظامي از اوكراين در برابر روسيه است، در اجلاس اخير بروكسل از ميان 50 كشور عضو تنها نمايندگان چند كشور شركت كردند و غياب اغلب نمايندگان كشورهاي عضو احساس مي‌شد. حتي وزير دفاع ايالات‌متحده نيز به‌طور مجازي در اين نشست شركت كرد. با روي كار آمدن دونالد ترامپ و قطع حمايت‌هاي مالي و نظامي از اوكراين، اختلافات در بلوك كشورهاي حامي كي‌يف تشديد شد. بيش از اين استيو ويتكاف، نماينده ويژه ترامپ نيز تصريح كرد: «اوكراين براي اينكه پايان جنگ را ببيند بايد از چهار منطقه خرسون، ژاپاروژيا، لوهانسك و دونتسك چشم‌پوشي كند.» اظهارات اخير مقامات امريكايي درقبال اوكراين با سياست‌هاي دولت درقبال كي‌يف تفاوت اساسي دارد.
نيويورك‌تايمز نيز در گزارشي ابعاد سياسي ديدار ويتكاف با ولاديمير پوتين و تاثير آن بر آينده جنگ اوكراين و تاثير آن در رويكرد اروپايي‌ها در قبال كي‌يف را مورد ارزيابي قرار داد. روي كار آمدن دونالد ترامپ روند جنگ و صلح در اوكراين را در هاله‌اي از ابهام قرار داد. او تنها چند ماه قبل از تحليف و در جريان كمپين‌هاي انتخاباتي خود مدعي بود كه طرفين درگير را بر سر ميز مذاكره خواهد آورد و در عرض 24ساعت به جنگ خاتمه خواهد داد، اما واقعيت‌هاي ميداني خلاف اين ادعا را اثبات مي‌كند و چنين به نظر مي‌رسد كه جنگ در اوكراين وارد يك بن‌بست سياسي و نظامي شده است. ترامپ با انتقاد از زلنسكي و قطع كمك‌هاي اقتصادي و نظامي از اوكراين از يك‌سو و اعمال فشار بر روسيه از سوي ديگر، در تلاش است تا اين جنگ را با ابتكار ديپلماسي به پايان برساند و هزينه‌هاي بازسازي اوكراين و حمايت از اين كشور را بر دوش كشورهاي اروپايي قرار دهد. در واكنش به ديدار فرستاده ويژه ترامپ با پوتين، كشورهاي حامي اوكراين نيز با برگزاري نشستي در بروكسل بر ادامه حمايت‌هاي سياسي و نظامي خود از اوكراين تاكيد كردند. بوريس پيستوريوس، وزير دفاع آلمان كه در اين نشست حاضر شده بود، تصريح كرد كه «روسيه بايد بداند كه اوكراين قادر به ادامه جنگ است و بايد قبول كنيم كه در سايه حملات روسيه، صلح در اوكراين در آينده نزديك دور از دسترس به نظر مي‌رسد. ما تضمين خواهيم كرد كه اوكراين از حمايت‌هاي نظامي مشترك ما بهره خواهد برد.» او در ادامه افزود: «روسيه تمايل و رغبت چنداني به برقراري صلح ندارد.» اين نشست و سخنان وزير دفاع آلمان سيگنال واضحي به ترامپ و ولاديمير پوتين بود و آن اينكه طرح‌هاي ابتكاري يك‌جانبه براي پايان دادن به جنگ، محكوم به شكست است. از سوي ديگر، ترامپ خواستار آتش‌بس يك ماهه در اوكراين شد و اميدوار شد كه رايزني‌هاي ويتكاف و پوتين مقدمه‌اي براي فصل جديدي از گفت‌وگوهاي دوجانبه ميان واشنگتن و مسكو با هدف حل و فصل منازعه در اوكراين شود.
راه باريك صلح
وال استريت ژورنال سفر فرستاده ويژه ترامپ به روسيه و ديدار با مقامات اين كشور را از منظر سياست خارجي امريكا در دوره دوم ترامپ مورد تحليل و بررسي قرار داده است. رويكرد ديپلماسي ترامپ همپوشاني غيرقابل انكاري با رويكردهاي اقتصادي او به عنوان يك تاجر كهنه‌كار دارد. انتخاب استيو ويتكاف توسط ترامپ به عنوان نماينده ويژه نيز چندان بي‌علت نبود. ويتكاف نيز مانند ترامپ، قبل از ورود به سياست يك تاجر و سرمايه‌گذار بود.
از اين رو مي‌توان چنين استدلال كرد كه سفر ويتكاف به نوعي مي‌تواند نويد‌بخش يك معامله برد-برد ميان واشنگتن و مسكو باشد، البته مشروط بر اينكه طرفين ضمن جلب اعتماد متقابل، مقدمه را تشريك مساعي حل و فصل منازعه اوكراين معطوف كنند. تنها چند ساعت قبل از سفر ويتكاف به روسيه، مسكو يك شهروند دوتابعيتي امريكايي-روسي به نام كسينا كارلينا را كه سال گذشته به اتهام حمايت مالي از نيروهاي مسلح اوكراين به 12 سال زندان محكوم شده بود، آزاد كرد. در مقابل، واشنگتن هم يك شهروند دوتابعيتي روسي-آلماني به نام آرتور پتروف را كه در سال 2023 بنا بر توصيه مقامات امريكايي در قبرس بازداشت شده بود، آزاد كرد. اين تبادل زندانيان ميان ايالات‌متحده و روسيه را مي‌توان گامي در جهت ايجاد اعتماد متقابل تلقي كرد؛ با اين وجود، همچنان راه زيادي براي رسيدن به صلح در اوكراين وجود دارد. ترامپ با استفاده از دوگانه فشار و مذاكره در ديپلماسي خود در تلاش است تا در سريع‌ترين زمان ممكن به بيشترين سود و منافع سياسي دست پيدا كند. گفت‌وگوهاي ميان واشنگتن و مسكو در رياض و استانبول و حتي در جريان ديدار اخير ويتكاف از روسيه نيز به نظر مي‌رسد منتج به نتايج مطلوبي نشد، زيرا بي‌اعتمادي متقابل از يك‌سو و ايجاد شكاف سياسي ميان امريكا و اتحاديه اروپا از سوي ديگر، چالش جدي بر سر راه دپيلماسي امريكا درقبال اوكراين محسوب مي‌شود.
دونالد ترامپ درصدد است تا با استفاده از ابزار ديپلماسي خود كه توام با فشار و مذاكره است؛ در كمترين زمان به نتايج مطلوب خود دست پيدا كند، اما فاصله زيادي بين واقعيت‌هاي موجود سياسي و اين ادعا وجود دارد. با اين وجود، در صورت تحقق يك توافق مشترك ميان امريكا و روسيه حول جنگ اوكراين، يك پيروزي بزرگ ديپلماتيك براي ترامپ رقم خواهد خورد، هر چند كه شكاف ميان ايالات‌متحده و اتحاديه اروپا را عميق‌تر خواهد كرد. مساله ديگر اينكه، پيروزي احتمالي ديپلماسي ترامپ در اوكراين مي‌تواند به يك مدل و الگوي ديپلماسي مطلوب براي توافق با ديگر كنشگران بين‌المللي باشد كه نظم تك‌قطبي در حال گذار به رهبري امريكا را به چالش مي‌كشند. در صورت شكست مذاكرات ميان مسكو و واشنگتن، مقدمه‌اي براي بازتعريف ائتلاف‌سازي و اتحادهاي منطقه‌اي و فرامنطقه‌اي در اروپا، خاورميانه و چه بسا شرق آسيا خواهد شد. ائتلاف‌هايي كه هر كدام درصدد تعريف يا بازتعريف، توزيع يا بازتوزيع قدرت و منافع به سود خود هستند و ديگر نظام تك‌قطبي با محوريت ايالات‌متحده امريكا محلي از اعراب نخواهد داشت يا در بهترين حالت يكي از چند كنشگر نظم‌ساز نظم جديد خواهد بود. خبرنگار