یادداشتی از نصرت‌الله تاجيك درباره توافقنامه نهايي كاپ ٢٨ و عزم ما
وقت زيادي نداريم تا منابع نفت و گاز را به سرمايه‌هاي پايدار تبديل كنيم
نصرت‌الله تاجيك
توافقنامه نهايي كاپ ٢٨ (كنفرانس سازمان ملل متحد در زمينه تغييرات اقليمي) اگر نه با حذف ولي با تاكيد بر كاهش تدريجي مصرف جهاني سوخت‌هاي فسيلي و به نفع كشورهاي توليد كننده اين‌گونه سوخت‌ها به تصويب رسيد. نمايندگان نزديك به ٢٠٠ كشور در سطوح مختلف سياسي، اقتصادي و محيط‌زيستي در اين اجلاس در دوبي پس از دو هفته مذاكره روز چهارشنبه بيست و دوم آذر ماه بر سر متن توافقنامه اين نشست اقليمي كه بين كشورهاي توليدكننده با تاكيد بر كاهش آلايندگي‌هاي سوخت فسيلي و كشورهاي مصرف‌كننده با تاكيد بر حذف سوخت‌هاي فسيلي اختلاف بود راه ميانه‌اي انتخاب و توافق و امضا كردند. اين توافقنامه بر آغاز فرآيند كاهش مصرف جهاني سوخت‌هاي فسيلي تاكيد دارد كه در صورت اجرا معناي آن ارزان شدن نفت خواهد بود و درآمد كشورهاي توليدكننده را تحت‌تاثير قرار مي‌دهد و آنها را به سمت و سويي سوق خواهد داد كه قاعدتا به دنبال درآمد پايدارتري باشند. براساس متن اين توافقنامه، مصرف سوخت‌هاي فسيلي در سيستم‌هاي انرژي بايد در يك روند گذار منصفانه و منظم تا سال ٢٠٥٠ طبق اصول علمي به صفر برسد.
اين توافقنامه همچنين خواستار تسريع تلاش‌ها براي كاهش استفاده از زغال‌سنگ و سه برابر شدن ظرفيت انرژي‌هاي تجديدپذير در سطح جهان تا سال ٢٠٣٠ است و به جهان كمك مي‌كند تا گرمايش جهاني به ١.٥ سانتيگراد محدود شود. اگرچه اين اولين‌بار است كه كشورهاي جهان با اتحاد و توافق بر سر چنين متن شفافي بر ضرورت حذف تدريجي سوخت‌هاي فسيلي متحد شده‌اند اما منتقدان اين توافق كه عموما هم كشورهاي توليدكننده هستند، مي‌گويند استفاده از اين فناوري‌ها بسيار گران است. در اين اجلاس در ابتدا بيش از ۱۰۰ كشور توافق كرده بودند تا استفاده از نفت، گاز و زغال‌سنگ را حذف كنند، اما كشورهاي توليدكننده نفت تاكيد داشتند كه كاهش گازهاي گلخانه‌اي بدون حذف سوخت‌هاي فسيلي نيز امكان‌پذير است. آنها امارات متحده عربي را به عنوان ميزبان كاپ ۲۸ تحت فشار گذاشتند تا عبارت مربوط به حذف سوخت‌هاي فسيلي در توافقنامه نهايي اين نشست ذكر نشود كه پيش‌نويس دومي ارايه و روي متن ميانه مذكور توافق شد. اين توافق به سرمايه‌گذاران و سياست‌گذاران اين پيام را مي‌دهد كه زنگ خطرها به صدا درآمده و به‌رغم اينكه نفت، گاز و زغال‌سنگ هنوز منبع حدود ٨٠درصد از انرژي قابل مصرف در جهان است، اما جامعه بين‌المللي براي حذف سوخت‌هاي فسيلي بسيج شده است.
تصويب اين موافقتنامه و تاثيرات سياسي، اجتماعي و اقتصادي آتي آن براي ايران به عنوان يكي از بزرگ‌ترين كشورهاي صاحب نفت و گاز بسيار مهم و حياتي است و صرف‌نظر از اينكه به فكر ضمانت اجرايي آن باشيم و اينكه كي اجرايي مي‌شود، بايد فكري به حال اين ذخيره ارزشمند و حفظ آن از طريق تبديل اين ذخاير به محصولات بالادستي و فرآورده‌هاي پتروشيمي و سرمايه‌گذاري‌هاي ناشي از درآمد آن باشيم تا اين موافقتنامه تاثير منفي بر ارزش اين ذخاير نداشته باشد. خواهي نخواهي با اجراي تدريجي اين موافقتنامه مخصوصا توسط كشورهاي صنعتي بزرگ و مصرف‌كنندگان اصلي انرژي، نفت ارزش خود را به تدريج از دست مي‌دهد. لذا در اين زمينه توسعه صنعت پالايشگاه‌هاي كوچك و كارخانجات پتروشيمي از يك‌طرف و توسعه توليد انرژي پاك و تجديدپذير باد و خورشيد با برنامه‌ريزي مناسب و واقعي توسعه نيروگاه‌هاي بادي و مزارع توليد انرژي خورشيدي براي جايگزيني مصارف داخلي انرژي از طرف ديگر و تخصيص بخش بيشتري از توليدات نفت خام به فرآورده را در دستور كار قرار دهيم تا از وخامت بيشتر آب و هوايي كشور و تبعات انساني و اقتصادي آن‌هم جلوگيري كنيم.
مسوولان و كارشناسان آب و كشاورزي و مركز ملي اقليم و مديريت بحران خشكسالي همه بر تاثيرات اقليمي و آب و هوايي بر واقعيات كاهش بارش‌ها، ناترازي سفره‌هاي زيرزميني آب با ارايه آمارهاي گوناگون و مقايسه‌اي تاكيد مي‌كنند، اما هيچ كدام از اين هشدارها بر تصميمات سياست‌گذاران تاثيري نشان نمي‌دهد و در برنامه هفتم و بودجه سال 1403 نشاني از اين هشدارها نيست. درست است كه تا اجرايي شدن مصوبات اين اجلاس فاصله است اما كره زمين و سرزمين خشك ايران اگر قابل زيست نباشد نياز به منتظر شدن براي اثرات اجلاس فوق نيست و خطر را همان‌گونه كه جهان جدي گرفته است ما هم بايد جدي بگيريم! خشكسالي پديده‌اي است كه با جغرافياي ايران گره خورده و براي ما يكي از بلاياي تاريخي و بلندمدت به شمار مي‌رود. آمار بارش‌ها وجود خشكسالي شديد در كشور به ويژه استان‌هاي جنوب و جنوب شرق را تاييد مي‌كند. تاثيرات آب و هوايي نه تنها بر اقتصاد و توليدات محصولات كشاورزي بلكه زيست محيطي و نيز جابه‌جايي جمعيتي غيرقابل اغماض و يك واقعيت اجتماعي است، لذا مقوله حفظ محيط‌زيست كه يكي از چالش‌هاي بزرگ ايران است از كنترل دولت خارج شده و نياز به اراده ملي براي مديريت و برخورد با تبعات آن دارد.
در سال جاري بسياري از كشاورزان با كاهش آبدهي چاه‌هاي خود كه بارش ناچيز پاييزي داشته‌اند روبه‌رو شده‌اند و زنگ خطر خشكسالي در ايران كه بارش در ۴ استان بيش از ۵۰درصد كاهش يافته و در اين ميان، استان زنجان ركورد‌دار كاهش بارش‌هاي امسال است، به صدا درآمده است. گزارش‌هاي مديريت منابع آب ايران نشان مي‌دهد كه بارش‌ها در ايران از ابتداي سال آبي جاري تا روز هجدهم آذر ماه، به ۳۴ ميلي‌متر رسيده است كه كاهش ۲۷درصدي را نشان مي‌دهد. بر همين اساس، در ۶ استان يزد، همدان، كرمانشاه، بوشهر، سمنان و خوزستان بارش‌ها بين ۱۰ تا ۳۰درصد كاهش داشته است و در مورد ۱۴ استان آذربايجان‌غربي، خراسان‌جنوبي، گيلان، فارس، البرز، قم، اردبيل، تهران، لرستان، آذربايجان‌شرقي، كردستان، خراسان‌رضوي، مركزي و كهگيلويه‌وبويراحمد بارش‌ها بين ۳۰ تا ۵۰درصد كاهش داشته است.
مركز پژوهش‌هاي مجلس شوراي اسلامي در گزارشي در مورد كاهش بارش در ايران نوشت كه افت توليد محصولات كشاورزي و چالش تامين نيازهاي اين بخش در استان‌هاي شمالي محتمل است و بررسي ميانگين بارش كل در ايران، از ابتداي سال آبي جاري تا انتهاي خرداد ماه، نشان مي‌دهد كه از مجموع ۳۱ استان، ۲۲ استان با كاهش بارش مواجه شدند. آمار بارندگي در حوضه‌هاي آبريز كشور نشان مي‌دهد كه پهنه گسترده‌اي از كشور با كاهش متوسط 20درصدي ميزان بارش مواجه شده است و سومين سال خشكسالي را داريم پشت سر مي‌گذاريم و شرايط تغيير اقليم روي بارش‌ها نيز اثر گذاشته است. اين كاهش ممكن است در برخي نقاط 50درصد و در برخي نقاط ديگر 10درصد بوده اما اين توزيع نوسانات بارشي در سطح كشور نيز قابل توجه است.
مطالعه موردي: وزير سرمايه‌گذاري عربستان مي‌گويد روابط با شركت‌هاي چيني در خدمت اهداف عربستان براي توسعه اقتصاد خود فراتر از نفت است، زيرا اين كشور به عقب‌نشيني جهان از بزرگ‌ترين منبع درآمد خود (نفت) فكر مي‌كند. سرمايه‌گذاري چين در عربستان مي‌تواند به پادشاهي كمك كند تا به يك بازيگر بزرگ در قدرت پاك تبديل شود كه بسياري اميدوارند روزي جايگزين سوخت‌هاي فسيلي شود و همچنين نفوذ پكن را در منطقه‌اي كه براي سال‌هاي آينده براي امنيت انرژي آن حياتي خواهد بود، گسترش مي‌دهد. روي ژانگ، مدير سرمايه‌گذاري گانفنگ ليتيوم گفت كه دولت عربستان وعده اطمينان بيشتر در سياست را در جهاني ارايه مي‌دهد كه چين به‌طور فزاينده‌اي يك هدف سياسي براي ساير كشورها است. او گفت كه با اين حال، اين كشور مي‌تواند با اجازه دادن به شركت‌ها براي جذب افراد بيشتري از چين، سرمايه‌گذاري بيشتري را جذب كند. انويژن (Envision)، يكي از بزرگ‌ترين توليدكنندگان باد چين، اخيرا اولين دسته از توربين‌هاي خود را به بزرگ‌ترين پروژه هيدروژن سبز جهان در نئوم، شهري آينده‌نگر كه در ساحل شمال‌غربي عربستان ساخته شده است، تحويل داده است. يو فنگ، معاون جهاني اين شركت گفت: «عربستان‌سعودي داراي برخي از غني‌ترين منابع انرژي تجديدپذير است. بادي، خورشيدي و هيدروژن سبز به بخش انرژي اساسي بسيار مهم در عربستان‌سعودي تبديل خواهند شد و انرژي جديدي را به بازار جهاني ارايه خواهند كرد. خالد الشريف، معاون استراتژي و توسعه كسب و كار در معدن دولتي عربستان گفت كه رياض همچنين علاقه‌مند به بهره‌برداري از تخصص معدنكاري چين است، زيرا تلاش‌ها براي حفاري در شبه جزيره عربستان براي يافتن فلزات كليدي براي انتقال انرژي است.
جمع‌بندي: عمدا عربستان را انتخاب كردم تا نشان دهم رقباي ايران در اين مباحث كه به حيات و ممات شهروندان و نسل‌هاي آينده مربوط مي‌شود به كجا مي‌روند و ما اگر كوتاهي كنيم نه تنها از سوي نسل‌هاي آينده بخشوده نخواهيم شد بلكه اين توافقات مسير آينده منطقه را مشخص مي‌كند و چند كشور رهبر تحولات را عهده‌دار مي‌شوند و بقيه كشورها سرويس‌دهنده مي‌شوند. متاسفانه حكومت و جامعه ايراني بيش از حد سياست زده شده‌اند! حكومت خاصيت خود اصلاحي خود را از دست داده و گرفتار امور غيرضروري شده اما جامعه ايران امروزه هنوز زنده، پرانرژي است و علاوه بر خاصيت ترميمي قوي براي برطرف كردن مشكلات اجتماعي عزم تعيين‌كننده دارد و اين ويژگي بايد خود را در يكي از مهم‌ترين مسائل زيست انساني در ايران نشان دهد. تسريع تلاش‌ها براي كاهش استفاده از سوخت‌هاي فسيلي و تسريع استفاده از فناوري‌هاي نوين مانند باد، خورشيد و اكسيژن سبز همراه جذب و ذخيره كربن، يك ضرورت ملي از منظر اجتماعي و يك مساله مهم براي امنيت ملي از جهت بقاي نسل و كشور است و مي‌تواند صنايع نويني را پايه‌گذاري كند.
لذا ما وقت زيادي نداريم تا منابع نفت و گاز را كه به تدريج قيمت‌شان نزولي مي‌شود و درآمد كشورهاي توليدكننده كاهش پيدا مي‌كند، به سرمايه‌هاي پايدار تبديل كنيم. لذا با اين تصميماتي كه در اين اجلاس گرفته شد ما فرصت چنداني براي كنار گذاشتن سيستم اداري فاسد، پوسيده غيرپاسخگو و غيركارا نداريم كه نه تنها هيچ نوآوري ندارد بلكه هر خلاقيت را هم سترون و خشك مي‌كند! يعني با سيستم اداري كشور كه استراتژي كويرزايي دارد هيچ مشكلي را نمي‌توانيم حل كنيم! با اين وضعيت متعجبم از اينكه با اين اوضاع آب و هوايي كشور و نيز كمبود برق و گاز چرا دولت‌ها روي انرژي پاك كه ظرفيت فني و بستر جغرافيايي فراوان دارد و ايجاد شغل و هدايت و جذب سرمايه‌گذاري مي‌كند، جدي و به عنوان يك نياز ملي وارد نمي‌شوند؟! الا اينكه اين دستگاه‌هاي عريض و طويل و متعدد اين كاره نيستند و راهش تنها مطالبه‌گري مردم، جامعه مدني، احزاب و رسانه‌هاي كشور از حكومت براي موظف كردن دولت‌ها براي حذف تدريجي سوخت‌هاي فسيلي در كشور و رو آوردن به استفاده از انرژي‌هاي تجديدپذير و ورود سازمان‌هاي مردم‌نهاد و بخش خصوصي براي تحقق اين امر است. اين يك اقدام توسعه‌اي براي تامين زيرساخت‌هاي لازم براي ريل‌گذاري رشد و توسعه كشور در اين زمينه نه تنها ارتقاي سلامت و سطح زندگي مردم بلكه تداوم نسل است. ان‌شاءالله!
ديپلمات بازنشسته و استاندار پيشين هرمزگان