پنجمين محموله الواح هخامنشي به خانه رسيد
اگرچه پيشتر دادگاهي در امريكا راي به مصادره الواح هخامنشي داده بود اما اسفند ۱۳۹۶ ايران توانست حكم نقض مصادره را از ديوان عالي بگيرد
گروه اجتماعي
بازگشت سه هزار و ۵۰۶ لوح تاريخي به خانه پس از حدود ۹۰ سال؛ اين يكي از مهم‌ترين اخبار چندروز گذشته ايران است كه از يك طرف نزديكان دولت آن را «سوغات بزرگ» ابراهيم رييسي از سفر رييس‌جمهوري مي‌خوانند و در سمت ديگر هم كارشناسان و نزديكان دولت پيشين با اشاره به جزييات پرونده و روند طي‌شده، نقش اين دولت را تنها انتقال به كشور مي‌دانند. يك جمله از سخنان رييس‌جمهوري درباره اين پرونده اما در يك شبانه‌روز گذشته با واكنش‌هاي فراواني روبه‌رو شد؛ آقاي رييسي در سخنان خود درباره بازگشت اين الواح از «پيگيري سفارت ايران در نيويورك» تشكر كرد و همين با واكنش شديد كاربران فضاي مجازي و رسانه‌هاي رسمي همراه شد و پرسش‌هايي از اين دست را مطرح كردند كه «سفارت ايران در امريكا چه زماني بازگشايي شده؟ سفير ايران كيست؟» و در سمت ديگر هم كاربراني توضيح دادند كه منظور آقاي رييس‌جمهوري نمايندگي ايران در سازمان ملل بوده و مدعي شدند كه عبارت «سفير كشور در سازمان ملل» رايج و عادي است. فارغ از اين جزييات و حاشيه‌ها اما ماجرا دقيقا چيست و اين سوغات بزرگ يا محموله‌اي كه براثر پيگيري دولت پيشين به كشور بازگشت، چه آثاري را در خود جاي داده و چگونه اصلا به امريكا رفته بود؟ گزارش پيش‌رو تلاشي براي شفاف‌كردن جزييات اين پرونده است.
۹ صندوق، هر كدام به وزن ۷۵ كيلوگرم
عصر پنجشنبه هفته پيش رسانه‌هاي رسمي خبر دادند كه رييس‌جمهوري ساعتي ديگر با سوغاتي تاريخي از سفر نيويورك خود كه براي شركت در هفتاد و هشتمين مجمع عمومي سازمان ملل رفته بود، به تهران باز خواهد گشت. «عزت‌الله ضرغامي» وزير ميراث فرهنگي هم در توييتي به اين موضوع پرداخت و نوشت كه براي استقبال در فرودگاه به انتظار نشسته است كه رييس دولت به همراه محموله‌اي از الواح هخامنشي وارد ايران شود. او در اين توييت جزيياتي از اين سوغات هم مطرح كرد: «در فرودگاه هستم. قرار است از آقاي رييس‌جمهور و ۳۵۰۶ لوح تاريخي مربوط به دوره هخامنشي كه در هواپيماي ايشان است استقبال كنم. پيگيري‌هاي مستمر نتيجه داد و سرانجام ۹ صندوق، هر كدام به وزن ۷۵ كيلوگرم كه شامل مجموعه‌اي ارزشمند از ميراث فرهنگي و تمدني كشور است، از امريكا تحويل گرفته شد.» درباره جزييات اين محموله هم در ساعات گذشته اطلاعات بيشتري از سوي اين وزارتخانه مطرح شده و در متني كه براي «اعتماد» ارسال شده، آمده است: «اين ۳۵۰۶ لوح تاريخي متعلق به دوره پادشاهي داريوش اول است كه در سال ۱۳۱۱ در محل باروي تخت جمشيد كشف شده است. محتواي الواح مربوط به مديريت منابع، راه‌ها، روابط اجتماعي، مايحتاج اساسي زندگي، دستمزدها و اقتصاد جامعه در دوران هخامنشي است. اين الواح هخامنشي در ۹ صندوق و هر صندوق به وزن ۷۵ كيلوگرم نگهداري مي‌شود و از طريق هواپيماي حامل هيات ايراني در زمان برگزاري مجمع سالانه سازمان ملل به ايران بازگشتند. اين مجموعه داراي ۲۶۷۰ قطعه لوح بزرگ به خط ميخي و زبان عيلامي و ۸۳۶ قطعه لوح كوچك به خط ميخي و زبان آرامي است.»
۹۰ سال دوري از خانه؛ آثار ايراني چگونه سر از امريكا درآوردند؟
قصه اين محموله، چهار بسته پيشين كه به ايران رسيد و مهم‌تر از همه، بخش اصلي اين مجموعه كه هنوز در امريكا است، به ۹۰ سال پيش برمي‌گردد؛ اين الواح هخامنشي در سال ۱۳۱۳ خورشيدي در تخت جمشيد كشف شد و بعدها در ۵۰ صندوق چوبي كه شامل حدود ۲۰۰۰ جعبه مقوايي و چند پيت نفتي كه در تخت جمشيد (پارسه، پرسپوليس) به پارافينِ مذاب آغشته شده بودند، از طريق بوشهر به امريكا فرستاده شدند. انتقال با موافقت دولت وقت ايران انجام شد و در قرارداد و موافقت‌نامه طرفين نيز آمده بود كه «ايران لوح‌هايي گلي را براي رمزگشايي و خواندن، به امانت به دانشگاه شيكاگو كه مشغول كاوش تخت جمشيد (پارسه، پرسپوليس) بود، مي‌سپارد.» اگرچه قرار بود اين الواح سه سال پس از مطالعه به ايران برگردانده شوند اما سال‌هاي دور از خانه به درازا كشيد و هنوز هم براي بخشي از اين مجموعه دوري به سر نرسيده است. خلاصه ماجرا به اين صورت است كه بعد از مطالعه و انتشار نتايج مطالعات در قالب چند كتاب، استرداد الواح آغاز شد كه در سه مرحله بخش كوچكي از آنها به كشور برگردانده شد؛ ۱۷۹ قطعه در نخستين محموله ارسالي در سال ۱۳۲۷ به تهران رسيد. دومين محموله شامل ۳۷ هزار قطعه بود كه در سال ۱۳۲۹ به ايران بازگردانده شد و در سال ۱۳۸۳ سومين محموله يعني ۳۰۰ قطعه لوح به ايران تحويل داده شد.
پرونده خبرساز «جني روبين» و راي مصادره سرمايه‌هاي ايران
پيش از آنكه محموله چهارم به ايران برسد اما پاي يك پرونده خبرساز باز شد و به‌طور كلي روند بازگشت و حتي جزييات اين پرونده را دچار تغيير و تحول كرد. يك شكايت ورق را برگرداند؛ پرونده معروف «جني روبين» كه عليه ايران شكل گرفته بود و حوالي سال ۹۶ خبرگزاري رويترز درباره آن نوشته بود: سه سال پيش دادگاهي در امريكا حكم داد، آثار تاريخي ايران كه امانت در دانشگاه شيكاگو بودند، مصادره شوند و غرامت ۷۱ ميليون و ۵۰۰ هزار دلاري حاصل از فروش آن به قربانيان امريكايي كه در انفجار انتحاري در بيت‌المقدس بودند، پرداخت شود. درنتيجه دادگاه امريكايي حكم مصادره اين اشياي تاريخي را صادر كرد و دستور فروشِ الواح را داد، اما در بررسي نهايي قضات ديوان عالي در دادگاهي كه دوم اسفند ۱۳۹۶ برگزار شد، حكم مصادره و فروش الواح هخامنشي ايراني لغو شد. سال ۹۲ هم «اميد غنمي» مديركل وقت امور حقوقي و املاك سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري درباره اين پرونده گفته بود كه «براساس مذاكرات و مكاتبه‌هاي صورت‌گرفته با موسسه شرق‌شناسي شيكاگو قرار بود تا ساير الواح نيز به ايران ارسال شود اما طرح پرونده‌اي موسوم به «جني روبين و شركا موجب اختلال در روند استرداد اين الواح شد. پرونده «جني روبين و شركا» در يكي از دادگاه‌هاي كشور امريكا مطرح شد و طي آن ايران با يك اتهام بي‌اساس مسوول پرداخت غرامت شد، در مرحله اول اجراي اين حكم، اموال تاريخي-فرهنگي متعلق به ايران از جمله الواح گلي تخت جمشيد كه به صورت اماني به دانشگاه شيكاگو ارسال شده بود توقيف شد. در سال 1385 مسوولان سازمان ميراث فرهنگي وقت با استفاده از وكيل محلي به نمايندگي از جمهوري اسلامي ايران به اين پرونده ورود پيدا كردند. پرونده الواح هخامنشي ايران تا زمان بازگشت اين ميراث ارزشمند به كشور و حصول نتيجه قطعي دنبال مي‌شود.» خلاصه اين شكايت هم براساس اخبار رسمي ميراث فرهنگي ايران در اين‌سال‌ها به اين صورت است كه «وكلاي 9 نفر از اتباع ايالات متحده امريكا (جني روبين و ديگران) با وارد كردن اتهام واهي حمايت ايران از تروريسم و تامين سلاح جهت حماس در جريان بمب‌گذاري 1997 بيت‌المقدس، نزد يكي از محاكم ايالت شيكاگو در امريكا طرح دعوي كردند و در غياب ايران به عنوان طرف دعوي (ايران، اتهام مربوطه را رد كرده و دادگاه مورد نظر را صالح نمي‌دانست) موفق به اخذ حكم محكوميت ايران به پرداخت مقادير كلاني غرامت به شاكيان پرونده شدند. به منظور اجراي اين حكم، وكلاي شاكيان پرونده خواستار توقيف و صدور حكم حراج اموال فرهنگي- تاريخي ايراني كه در تعدادي از موزه‌ها و دانشگاه‌ها و موسسات امريكايي واقع در ايالات مختلف از جمله موسسه شرق‌شناسي دانشگاه شيكاگو نگهداري مي‌شوند، گرديدند تا مبلغ حاصل از حراج اشيا به آنان تحويل داده شود.»
اين اخبار سال‌هاي گذشته به خوبي سختي‌هاي اين پرونده و روند طي‌شده در دو دهه گذشته را نشان مي‌دهد اما سال ۹۶ در بررسي نهايي قضات ديوان عالي در دادگاهي كه دوم اسفند همين سال برگزار شد، حكم مصادره و فروش الواح هخامنشي ايراني لغو شد. پس از اين مرحله، مجوز خروج را اوفك (دفتر كنترل دارايي‌هاي خارجي امريكا) بايد صادر مي‌كرد و سرانجام سال ۱۳۹۸ پس از ۸۴ سال، چهارمين محموله از الواح كه شامل ۱۷۸۰ قطعه لوح هخامنشي بود به ايران بازگشت. با بازگشت پنجمين محموله حالا بايد منتظر مراحل ديگر اين پرونده تا ورود تمام آثار تاريخي به ايران باشيم.
موزه ملي ميزبان الواح هخامنشي استردادي از امريكا
پس از انتشار خبر ورود اين محموله به كشور اما يكي از جدي‌ترين بحث و پرسش‌ها، سرنوشت و محل نگهداري اين ميراث فرهنگي و تاريخي كشور بود كه بلافاصله با واكنش و توضيح وزارت ميراث و همچنين مدير موزه ملي همراه شد. در اين باره مدير موزه ملي ايران از تحويل ۳۵۰۶ لوح هخامنشي استردادي از امريكا به اين موزه خبر داد و گفت: اين الواح در آينده نزديك به نمايش گذاشته مي‌شود. جبرئيل نوكنده در اين باره به ايسنا گفت: ۳۵۰۶ لوح هخامنشي پس از انتقال به ايران، به موزه ملي ايران تحويل داده شد. اين الواح به مدت ۲۴ ساعت قرنطينه مي‌شود و در آينده نزديك در موزه ملي ايران به نمايش گذاشته خواهد شد. او همچنين از ادامه گفت‌وگوها و پيگيري‌ها براي بازگشت باقي‌مانده اين الواح از موسسه شيكاگو به ايران خبر داد. در سال ۱۳۹۸ رييس موسسه شرق‌شناسي شيكاگو كه براي انتقال چهارمين محموله از الواح هخامنشي به ايران آمده بود، گفته بود «حدود ۱۷ هزار قطعه از الواح هخامنشي در اختيار اين موسسه است» كه اكنون ۳۵۰۶ لوح از ميان آنها به ايران بازگشته است و اين احتمال داده شده كه بسته‌بندي و بازگشت باقي‌مانده الواح، احتمالا تا پايان سال يا نهايت فروردين‌ماه طول بكشد. نوكنده، مدير موزه ملي ايران همچنين درباره محتواي الواح هخامنشي كه قرار بود توسط موسسه شرق‌شناسي شيكاگو خوانده شود، هم گفت: الواح هخامنشي كه به ايران تحويل داده شده، خوانده شده و اطلاعات آنها برخط است. اين الواح از سوي دانشمندان زيادي با مليت‌هاي مختلف خوانده شده است. به اعتقاد مدير موزه ملي ايران، موضوع پژوهش الواح هخامنشي، با توجه به گستره جغرافيايي و تاريخي امپراتوري هخامنشي، فرامليتي محسوب مي‌شود و محتواي آن از كف جامعه و طبقات عالي‌مرتبه آن دوره تاريخي را دربرمي‌گيرد.
درباره اهميت اين آثار اما در همين چندساعات گذشته كارشناساني موارد را مطرح كرده و به بحث گذاشتند. «عليرضا عسكري چاوردي»، باستان‌شناس و استاد مطالعات هخامنشي دانشگاه شيراز در يادداشتي در اين باره، بازگشت الواح تخت جمشيد را به مثابه بازگردان روح تمدني يك سرزمين به بستر تاريخي آن خواند و نوشت: «تخت جمشيد نظام معرفتي ايرانيان است كه بنيان آن بر هنر، صلح و دوستي بنا شده است. نخستين بناي كلاسيك جهاني در تاريخ و تمدن بشر است كه درست براي صلح با زبان هنر بنا شده است. بي‌ترديد، امروزه دانشمندان ايران‌شناس مطالعات هخامنشي در دانشگاه‌هاي مختلف جهان به اين نتيجه رسيده‌اند اين بناي باشكوه هنري براي نوروز، نمايش هنر و صلح اقوام قلمرو سرزمين ايران بنا شده است. زبان الواح آن همه نگارشي هنرمندانه از واقعيت‌هاي انساني، اخلاق‌مدارانه با اتكاي به نظام توحيدي و اعتقادي است. تخت جمشيد نه تنها اقوام سرزمين امروز ايران را به هم گره زده است بلكه پيوند‌دهنده انسجام ارضي سرزمين ايران در دوره باستان بوده است. اين پيوند و انسجام ارزشمند است زيرا با زبان هنر با وحدت ايران فرهنگي در طول تاريخ امتداد يافته است.»
پیش از آنکه محموله چهارم به ایران برسد اما پای یک پرونده خبرساز باز شد و به طور کلی روند بازگشت و حتی جزيیات این پرونده را دچار تغییر و تحول کرد. یک شکایت ورق را برگرداند؛ پرونده معروف «جنی روبین» که علیه ایران شکل گرفته بود و حوالی سال ۹۶ خبرگزاری رویترز درباره آن نوشته بود: سه سال پیش دادگاهی در امریکا حکم داد، آثار تاریخی ایران که امانت در دانشگاه شیکاگو بودند، مصادره شوند و غرامت ۷۱ میلیون و ۵۰۰ هزار دلاری حاصل از فروش آن به قربانیان امریکایی که در انفجار انتحاری در بیت‌المقدس بودند، پرداخت شود.