فیلتر اینستاگرام قاعده بازی فیلترینگ را بهم زد
اينستاگرامي‌ها ماندند و پس‌گرفتند
اينستاگرام از همان آغاز راه‌اندازي‌اش در سال ۲۰۱۰ براي همه مردم در هرجاي جهان شبكه اجتماعي جذابي بود اما جذابيت ويژه‌اش را در ايران مديون يك چيز بود: فيسبوك كه يكي از بزرگ‌ترين فضاهاي اجتماع مجازي ايرانيان بود، فيلتر بود و مسدودنبودن اينستاگرام خيلي زود كاربران ايراني را از فيسبوك بيرون كشيد. البته اينستاگرام هم سال‌ها بعد فيلتر شد اما وقتي كه ديگر قاعده بازي عوض شده بود. اينستاگرام آنقدر در زيست روزمره مردم ايران جا گرفته بود كه با فيلترشدنش هم كسي جايي نرفت؛ ماندند و پس گرفتند.
گزارش‌هاي غيررسمي مي‌گويند بيش از ۴۰ ميليون ايراني كاربر اينستاگرام هستند و اين شبكه، پرمخاطب‌ترين شبكه اجتماعي در ايران است. مداراي مسدودكنندگان اينترنت در ايران با اين شبكه اجتماعي بسيار بيشتر از شبكه‌هاي اجتماعي بود. در حالي كه ديگر شبكه‌هاي اجتماعي با مسدودسازي و فيلترينگ دولتي مواجه بودند، اينستاگرام تا سال‌هاي اخير يكي از آخرين شبكه‌هاي اجتماعي بين‌المللي بدون فيلتر در ايران بود و حتي مدتي صحبت از «فيلترينگ هوشمند» آن بود اما بالاخره در انتهاي شهريور ۱۴۰۱ و به دنبال اعتراضات به مرگ مهسا اميني، اينستاگرام هم فيلتر شد.
اين اتفاق درست زماني رخ داد كه اينستاگرام فراتر از يك شبكه اجتماعي، تبديل به پلتفرمي درآمدزا براي هزاران كسب‌وكار ايراني شده بود و كسب‌وكارهاي خانگي زيادي هم بر روي اين پلتفرم شكل گرفته بود. بر اساس گزارشي كه استارتاپ پادرو در سال ۱۴۰۱ منتشر كرد، شهريور ۱۴۰۱، قبل از فيلترشدن اينستاگرام، حدود ۶۳۰ هزار فروشگاه فعال اينستاگرامي وجود داشت كه بيش از نيمي از آنها تا ماه‌ها بعد هم نتوانستند كسب‌وكار خود را دوباره فعال كنند.
برخلاف كانال‌هاي تبليغاتي سنتي كه اغلب نيازمند سرمايه‌گذاري زيادي بودند و بازگشت سرمايه در آنها نامشخص بود، اينستاگرام به كسبوكارها امكان مي‌داد با كمترين هزينه، محصولات و خدمات خود را به صورت بصري به مخاطبان هدف ارايه دهند. علاوه بر اين، الگوريتم اينستاگرام كه محتواي تصويري را بر اساس ميزان درگيري كاربران اولويت‌بندي مي‌كرد، به كسبوكارها امكان مي‌داد تا ديده‌شدن خود را بر اساس كيفيت و جذابيت پست‌هاي‌شان افزايش دهند. اين قابليت‌ها، تحولي اساسي بود كه زمين بازي را بين برندهاي شناخته‌شده و تازه‌واردها هموارتر مي‌كرد.
با اين حال، هيچ‌كدام از اينها مسوولان را متقاعد نكرد كه دست از فيلتركردن پركاربرترين شبكه اجتماعي در ايران بردارند. از آن سو، كاربران بودند كه رفتار متفاوتي از خود نشان دادند. كمي كه محدوديت‌هاي اينترنتي روزهاي اعتراض كمتر شد، كاربران با فيلترشكن به اين شبكه اجتماعي بازگشتند. در گزارشي كه موسسه پژوهشي ديتاك در مورد ميزان فعاليت كاربران ايراني در اينستاگرام منتشر كرده، آمده است: «بسياري از كاربران ايراني تصور داشتند با فيلترينگ اينستاگرام، اين شبكه اجتماعي نيز همچون فيسبوك از رده‌بندي شبكه‌هاي اجتماعي پرطرفدار ايراني خارج مي‌شود؛ اما داده‌هاي ديتاك نشان مي‌دهد كه پس از اعتراضات ،حجم محتواي عمومي اين بستر به مرور افزايش يافت.»
يافته‌هاي ديتاك نشان مي‌دهد در سال ۱۴۰۱ از ۶ ميليون اكانت پابليك ايراني در اينستاگرام ۴۵۰ ميليون پست منتشر شده و كاربران ايراني در هر ثانيه بيش از ۲۵ هزار بار پست‌هاي اينستاگرام را مي‌بينند.
در گفت‌وگوهاي روزمره ايرانيان، توييتر فضايي سياسي‌تر تلقي مي‌شود و اينستاگرام را بيشتر شبكه‌اي «زرد» مي‌نامند اما كاربران اينستاگرام، به‌خصوص كم‌سن‌و‌سال‌ترها، مي‌گويند اينطور نيست كه اينستاگرام فقط براي سرگرمي باشد. دلارام، دانش‌آموز سال يازدهم متوسطه كه صفحه‌اي با ۳۰ هزار دنبال‌كننده در اينستاگرام دارد، مي‌گويد: «اينستاگرام خيلي بزرگ است. همه‌جور محتوايي هم تويش پيدا مي‌شود. به خودتان بستگي دارد كه چه كساني را دنبال كنيد. همين اينستاگرام به خود من چيزهايي ياد داده كه 10سال ديگر مدرسه بهم ياد نمي‌داد. چرت و آشغال هم كم نيست توش ولي مي‌توانيد انتخاب كنيد چي را دنبال مي‌كنيد.»
او درباره تأثير فيلترشدن اين شبكه اجتماعي معتقد است: «اولش كه فيلتر كردند و اينترنت را بستند، مخاطباي همه ريزش كرد ولي الآن از قبل فيلتر هم رشد پيج من بيشتر بوده. الآن بيشتر براي دسترسي به برنامه‌هاي فيلترنشده مثل اپ‌هاي بانكي به دردسر مي‌افتيم تا برنامه‌هاي فيلترشده. ديگه فيلترشكن‌ها ۲۴ ساعته روشنه.»
با اين حال، فيلترينگ اين شبكه اجتماعي چندان بي‌اثر نبوده است. پريسا، ۲۱ساله و صاحب كسب‌وكاري اينستاگرامي، درباره وضعيتش مي‌گويد: «شرايط بسيار سختي براي من و كسب‌وكارم بود. اينستاگرام پلتفرم مهمي براي آدم‌هايي مثل من است تا به مشتري دسترسي پيدا كنيم. وقتي كه دولت اينستاگرام را فيلتر كرد، ضربه بزرگي به من وارد شد. اول فكر كردم ممكن است يك اختلال موقتي باشد اما فيلترينگ چندسال طول كشيده است و در اين مدت فروش من به‌شدت كاهش يافته است. اين فوق‌العاده خسته‌كننده است.»
پريسا ادامه مي‌دهد: «فيلترينگ من را مجبور كرده است كه از كاربرانم بخواهم به پلتفرم‌هاي داخلي مثل روبيكا و ايتا بيايند اما كلي سر اين فحش خورده‌ام و كمتر از پنج درصد مشتريانم حاضر شده‌اند در كانال روبيكا عضو بشوند. به نظرم دولت دارد كسب‌وكارهاي كوچك را خفه مي‌كند.»
او همچنان اميدوار است كه مسوولان در سياست فيلترينگ تجديدنظر كنند. «اين كار به كسبوكارها آسيب مي‌زند. روياي من اين است كه كسب‌وكار كوچكم را بين‌المللي كنم اما اين فيلترهاي فعلي اين كار را بسيار دشوار مي‌كنند. تنها كاري كه مي‌توانم انجام دهم اين است كه تا جايي كه مي‌توانم خود را تطبيق دهم و به استقامت ادامه دهم.»
عده‌اي هم از سياسي‌شدن اينستاگرام گلايه دارند و مي‌گويند اين كار «نمي‌گذارد مثل بقيه مردم دنيا زندگي كنيم». علي، ۱۷ساله، در اين باره مي‌گويد: «اين فيلترينگ اينستاگرام ديگه واقعا ديوانه‌كننده شده! من نه سياسي‌ام نه هيچي، فقط مي‌خوام زندگي كنم. همين الآن نصف عكس‌هاي اينستاگرام لود نمي‌شود!»
او مي‌گويد اينستاگرام كلي محتواي مفيد براي بدنسازي‌اش دارد اما بخش زيادي از آنها را از دست مي‌دهد. علي اضافه مي‌كند: «صادقانه بگويم، من واقعا برايم مهم نيست كه دلايل فيلترينگ چيست. من مي‌خواهم بهترين زندگي نوجواني‌ام را داشته باشم، اين را كسي مي‌فهمد؟ اين خيلي خواسته زيادي است كه بتوانيم به مسخره‌بازي‌كردن و سلفي‌گرفتن خودمان بپردازيم؟» با همه اينها، وعده رفع فيلتر از اينستاگرام هميشه وعده‌اي سر خرمن بوده است و هرگز محقق نشده است. كاربران هم سعي كرده‌اند خود را با شرايط جديد تطبيق دهند و حتي از مجهزبودن كاربران ايراني به فيلترشكن استفاده كنند و كار خود را در فضاهايي مثل يوتيوب كه امكان درآمدزايي ساده‌تري هم دارند، بسط بدهند و از آن طرف، تحريم‌ها هم امكاناتي را براي نقد كردن درآمدهاي دلاري فراهم كرده است كه «يوتيوبر‌شدن» را آسان‌تر هم كرده است.